Rama’s departure for the forest
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 48
तेषामेवम् विष्ण्णानाम्पीडितानामतीव च |
बाष्पविप्लुतनेत्राणाम् सशोकानाम् मुमूर्षया || २-४८-१
अनुगम्य निवृत्तानाम् रामम् नगर वासिनाम् |
उद्गतानि इव सत्त्वानि बभूवुर् अमनस्विनाम् || २-४८-२
स्वम् स्वम् निलयम् आगम्य पुत्र दारैः समावृताः |
अश्रूणि मुमुचुः सर्वे बाष्पेण पिहित आननाः || २-४८-३
न च आहृष्यन् न च अमोदन् वणिजो न प्रसारयन् |
न च अशोभन्त पण्यानि न अपचन् गृह मेधिनः || २-४८-४
नष्टम् दृष्ट्वा न अभ्यनन्दन् विपुलम् वा धन आगमम् |
पुत्रम् प्रथमजम् लब्ध्वा जननी न अभ्यनन्दत || २-४८-५
गृहे गृहे रुदन्त्यः च भर्तारम् गृहम् आगतम् |
व्यगर्हयन्तः दुह्ख आर्ता वाग्भिस् तोत्रैः इव द्विपान् || २-४८-६
किम् नु तेषाम् गृहैः कार्यम् किम् दारैः किम् धनेन वा |
पुत्रैः वा किम् सुखैः वा अपि ये न पश्यन्ति राघवम् || २-४८-७
एकः सत् पुरुषो लोके लक्ष्मणः सह सीतया |
यो अनुगच्चति काकुत्स्थम् रामम् परिचरन् वने || २-४८-८
आपगाः कृत पुण्याः ताः पद्मिन्यः च सरांसि च |
येषु स्नास्यति काकुत्स्थो विगाह्य सलिलम् शुचि || २-४८-९
शोभयिष्यन्ति काकुत्स्थम् अटव्यो रम्य काननाः |
आपगाः च महा अनूपाः सानुमन्तः च पर्वताः || २-४८-१०
काननम् वा अपि शैलम् वा यम् रामः अभिगमिष्यति |
प्रिय अतिथिम् इव प्राप्तम् न एनम् शक्ष्यन्ति अनर्चितुम् || २-४८-११
विचित्र कुसुम आपीडा बहु मन्जलि धारिणः |
अकाले च अपि मुख्यानि पुष्पाणि च फलानि च || २-४८-१२
अकाले चापि मुख्यानि पुष्पाणि च फलानि च |
दर्शयिष्यन्ति अनुक्रोशात् गिरयो रामम् आगतम् || २-४८-१३
प्रस्रविष्यन्ति तोयानि विमलानि महीधराः |
विदर्शयन्तः विविधान् भूयः चित्रामः च निर्झरान् || २-४८-१४
पादपाः पर्वत अग्रेषु रमयिष्यन्ति राघवम् |
यत्र रामः भयम् न अत्र न अस्ति तत्र पराभवः || २-४८-१५
स हि शूरः महा बाहुः पुत्रः दशरथस्य च |
पुरा भवति नो दूरात् अनुगच्चाम राघवम् || २-४८-१६
पादच् चाया सुखा भर्तुस् तादृशस्य महात्मनः |
स हि नाथो जनस्य अस्य स गतिः स परायणम् || २-४८-१७
वयम् परिचरिष्यामः सीताम् यूयम् तु राघवम् |
इति पौर स्त्रियो भर्तृऋन् दुह्ख आर्ताः तत् तत् अब्रुवन् || २-४८-१८
युष्माकम् राघवो अरण्ये योग क्षेमम् विधास्यति |
सीता नारी जनस्य अस्य योग क्षेमम् करिष्यति || २-४८-१९
को न्व् अनेन अप्रतीतेन स उत्कण्ठित जनेन च |
सम्प्रीयेत अमनोज्ञेन वासेन हृत चेतसा || २-४८-२०
कैकेय्या यदि चेद् राज्यम् स्यात् अधर्म्यम् अनाथवत् |
न हि नो जीवितेन अर्थः कुतः पुत्रैः कुतः धनैः || २-४८-२१
यया पुत्रः च भर्ता च त्यक्ताव् ऐश्वर्य कारणात् |
कम् सा परिहरेद् अन्यम् कैकेयी कुल पांसनी || २-४८-२२
कैकेय्या न वयम् राज्ये भृतका निवसेमहि |
जीवन्त्या जातु जीवन्त्यः पुत्रैः अपि शपामहे || २-४८-२३
या पुत्रम् पार्थिव इन्द्रस्य प्रवासयति निर्घृणा |
कः ताम् प्राप्य सुखम् जीवेद् अधर्म्याम् दुष्ट चारिणीम् || २-४८-२४
उपद्रुतमिदम् सर्वमनालम्बमनायकम् |
कैकेय्या हि कृते सर्वम् विनाशमुपयास्यति || २-४८-२५
न हि प्रव्रजिते रामे जीविष्यति मही पतिः |
मृते दशरथे व्यक्तम् विलोपः तत् अनन्तरम् || २-४८-२६
ते विषम् पिबत आलोड्य क्षीण पुण्याः सुदुर्गताः |
राघवम् वा अनुगच्चध्वम् अश्रुतिम् वा अपि गच्चत || २-४८-२७
मिथ्या प्रव्राजितः रामः सभार्यः सह लक्ष्मणः |
भरते सम्निषृष्टाः स्मः सौनिके पशवो यथा || २-४८-२८
पूर्णचन्द्राननः श्यामो गूढजत्रुररिंदमः |
आजानुबाहुः पद्माक्षो रामो लक्ष्मनपूर्वजः || २-४८-२९
पूर्वाभिभाषी मधुरः सत्यवादी महाबलः |
सौम्यः सर्वस्य लोकस्य चन्द्रवत्प्रियदर्शनः || २-४८-३०
नूनम् पुरुषशार्दूलो मत्तमातङ्गविक्रमः |
शोभयुश्यत्यरण्यानि विचरन् स महारथः || २-४८-३१
तास्तथा विलपन्त्यस्तु नगरे नागरस्त्रियः |
चुक्रुशुर्दुःखसम्तप्तामृत्योरिव भयागमे || २-४८-३२
इत्येव विलपन्तीनाम् स्त्रीणाम् वेश्मसु राघवम् |
जगामास्तम् दिनकरो रजनी चाभ्यवर्तत || २-४८-३३
नष्टज्वलनसम्पाता प्रशान्ताध्यायसत्कथा |
तिमिरेणाभिलिप्तेव तदा सा नगरी बभौ || २-४८-३४
उपशान्तवणिक्पण्या नष्टहर्षा निराश्रया |
अयोध्या नगरी चासीन्नष्टतारमिवाम्बरम् || २-४८-३५
तथा स्त्रियो राम निमित्तम् आतुरा |
यथा सुते भ्रातरि वा विवासिते |
विलप्य दीना रुरुदुर् विचेतसः |
सुतैः हि तासाम् अधिको हि सो अभवत् || २-४८-३६
प्रशान्तगीतोत्सव नृत्तवादना |
व्यपास्तहर्षा पिहितापणोदया |
तदा ह्ययोध्या नगरी बभूव सा |
महार्णवः सम्क्षपितोदको यथा ||२-४८-३७
|| इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे अष्टचत्वारिंशः सर्गः ||
