Kausalya bids farewell to Rama
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 25
सा अपनीय तम् आयासम् उपस्पृश्य जलम् शुचि |
चकार माता रामस्य मन्गलानि मनस्विनी || २-२५-१
न शक्यसे वारयौइतुम् गच्छेदानीम् रघुत्तम |
श्रीघ्रम् च विनिवर्तस्व वर्तस्व च सताम् क्रमे || २-२५-२
यम् पालयसि धर्मम् त्वम् धृत्या च नियमेन च |
सवै राघवशार्दुल! धर्मस्त्वामभिरक्षतु || २-२५-३
येभ्यः प्रणमसे पुत्र चैत्येष्वायतनेषु च |
ते च त्वामभिरक्षन्तु वने सह महर्षिभिः || २-२५-४
यानि दत्तानि तेऽ स्त्राणि विश्वामित्रेण धीमता |
तानि त्वामभिरक्षन्तु गुणैस्समुदितम् सदा || २-२५-५
पितृशुश्रुषया पुत्र मातृशु श्रूषया तथा |
सत्येन च महाबाहो चिरम् जीवाभिरक्षितः || २-२५-६
समित्कुशपवित्राणि वेद्यश्चायतनानि च |
स्थण्ढिलानि विचित्राणि शैला वृक्षाः कुशुफा ह्रदाः || २-२५-७
पतङ्गाः पन्नगाः सिम्हास्त्वाम् रक्षन्तु नरोत्तम |
स्वस्ति साध्याः च विश्वे च मरुतः च महर्षयः || २-२५-८
स्वस्ति धाता विधाता च स्वस्ति पूषा भगो अर्यमा |
ऋतवः चैव पक्षाः च मासाः सम्वत्सराः क्षपाः || २-२५-९
ऋतवश्चैव पक्षाश्च मासास्सम्वत्सराः क्षपाः |
दिनानि च मुहूर्ताः च स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा || २-२५-१०
स्मृतिर् धृतिः च धर्मः च पान्तु त्वाम् पुत्र सर्वतः |
स्कन्दः च भगवान् देवः सोमः च सबृहस्पतिः || २-२५-११
सप्त ऋषयो नारदः च ते त्वाम् रक्षन्तु सर्वतः |
याश्चापि सर्वतः सिद्दा दिश्श्च सदिगीश्वराः || २-२५-१२
स्तुता मया वने तस्मिन् पान्तुत्वाम् पुत्र नित्यशः |
शैलाः सर्वे समुद्राश्च राजा वरुण एव च || २-२५-१३
द्यौरन्तरिक्षम् पृथिवी नद्यस्सर्वास्तथैव च |
नक्षत्राणि च सर्वाणि ग्रहाः च सहदेवताः || २-२५-१४
अहोरात्रे तथा सन्ध्ये पान्तु त्वाम् वनमाश्रितम् |
ऋतवश्चैव ष्ट्पुण्या मासाः सम्वत्सरास्तथा || २-२५-१५
कलाश्च काष्ठाश्च तथा तव शर्म दिशन्तु ते |
महा वनानि चरतः मुनि वेषस्य धीमतः || २-२५-१६
तवादित्याश्च दैत्याश्च भवन्तु सुखदाः सदा |
राक्षसानाम् पिशाचानाम् रौद्राणाम् क्रूरकर्मणाम् || २-२५-१७
क्रव्यादानाम् च सर्वेषम् माभूत्पुत्रक ते भयम् |
प्लवगा वृश्चिका दंशा मशकाः चैव कानने || २-२५-१८
सरी सृपाः च कीटाः च मा भूवन् गहने तव |
महा द्विपाः च सिम्हाः च व्याघ्राऋक्षाः च दम्ष्ट्रिणः || २-२५-१९
महिषाः शृन्गिणो रौद्रा न ते द्रुह्यन्तु पुत्रक |
नृ मांस भोजना रौद्रा ये च अन्ये सत्त्व जातयः || २-२५-२०
मा च त्वाम् हिंसिषुः पुत्र मया सम्पूजिताः तु इह |
आगमाः ते शिवाः सन्तु सिध्यन्तु च पराक्रमाः || २-२५-२१
सर्व सम्पत्तयो राम स्वस्तिमान् गच्च पुत्रक |
स्वस्ति ते अस्तु आन्तरिक्षेभ्यः पार्थिवेभ्यः पुनः पुनः || २-२५-२२
सर्वेभ्यः चैव देवेभ्यो ये च ते परिपन्थिनः |
गुरुः सोमश्च सूर्यश्च धनदोऽथ यमस्तथा || २-२५-२३
पान्तु त्वामर्चिता राम! दण्डकारण्यवासिनम् |
अग्निर्वायुस्तथा धूमोमन्त्राश्चर्षिमुखाच्च्युताः || २-२५-२४
उपस्पर्शनकाले तु पान्तु त्वाम् रघुन्ददन |
सर्व लोक प्रभुर् ब्रह्मा भूत भर्ता तथा ऋषयः || २-२५-२५
ये च शेषाः सुराः ते त्वाम् रक्षन्तु वन वासिनम् |
इति माल्यैः सुर गणान् गन्धैः च अपि यशस्विनी || २-२५-२६
स्तुतिभिः च अनुरूपाभिर् आनर्च आयत लोचना |
ज्वलनम् समुपादाय ब्राह्मणेन महात्मना || २-२५-२७
हावयामास विधिना राममङ्गलकारणात् |
घृतम् श्वेतानि माल्यानि समिधः श्वेतसर्षपान् || २-२५-२८
उपसम्पादयामास कौसल्या पमाङ्गना |
उपाध्यायः स विधिना हुत्व शान्तिमनामयम् || २-२५-२९
हुतहव्यावशेषेण बाह्यम् बलिमकल्पयत् |
मधुदद्यक्षतघृतैः स्वस्तिवाच्य द्विजाम् स्ततः || २-२५-३०
वाचयामास रामस्य वने स्वस्त्ययनक्रियाः |
ततस्तन्मै द्विजेन्द्राय राममाता यशस्विनी || २-२५-३१
दक्षिणाम् प्रददौ काम्याम् राघवम् चेदमब्रवीत् |
यन् मन्गलम् सहस्र अक्षे सर्व देव नमः कृते || २-२५-३२
वृत्र नाशे समभवत् तत् ते भवतु मन्गलम् |
यन् मन्गलम् सुपर्णस्य विनता अकल्पयत् पुरा || २-२५-३३
अमृतम् प्रार्थयानस्य तत् ते भवतु मन्गलम् |
अमृतोत्पादने दैत्यान् घ्नतो वज्रधरस्य यत् || २-२५-३४
अदितिर्मङ्गळम् प्रादात् तत्ते भवतु मङ्गळम् |
तीन्विक्रमान् प्रकमतो विष्णोरमिततेजसः || २-२५-३५
यदासीन्मङ्गळम् प्रादात् तत्ते भवतु मङ्गळम् |
ऋतवः सागरा द्वीपा वेदा लोका दिश्श्चते || २-२५-३६
मम्गळानि महाबाहो दिशन्तु शुभवङ्गळाः |
इति पुत्रस्य शेषाश्च कृत्वा शिरसि भामिनी || २-२५-३७
गन्दांश्चापि समालभ्य राममायतलो चना |
ओषधीम् च अपि सिद्ध अर्थाम् विशल्य करणीम् शुभाम् || २-२५-३८
चकार रक्षाम् कौसल्या मन्त्रैः अभिजजाप च |
उवाचातिप्रहृष्टेव सा दुःखवशर्तिनी || २-२५-३९
वाङ्मात्रेण न भावेन वाचा संसज्जमानया |
आनम्य मूर्ध्नि च आघ्राय परिष्वज्य यशस्विनी || २-२५-४०
अवदत् पुत्र सिद्ध अर्थो गच्च राम यथा सुखम् |
अरोगम् सर्व सिद्ध अर्थम् अयोध्याम् पुनर् आगतम् || २-२५-४१
पश्यामि त्वाम् सुखम् वत्स सुस्थितम् राज वेश्मनि |
प्रणष्ठदुःखसंकल्पा हर्षविद्योतितानना || २-२५-४२
द्रक्ष्यामि त्वाम् वनात्र्पाप्तम् पूर्णचन्द्रमिवोदितम् |
भद्रासनगतम् राम वनवासादिहागतम् || २-२५-४३
द्रक्षामि च पुनस्त्वाम् तु तीर्णवन्तम् पितुर्वचः |
मङ्गशैरुपसम्पन्नो वनवासादिहागतः || २-२५-४४
पध्वा मम च नित्यम् त्वम् कामान् सम्वर्ध याहि भोः |
मया अर्चिता देव गणाः शिव आदयो |
महर्षयो भूत महा असुर उरगाः |
अभिप्रयातस्य वनम् चिराय ते|
हितानि कान्क्षन्तु दिशः च राघव || २-२५-४५
इति इव च अश्रु प्रतिपूर्ण लोचना|
समाप्य च स्वस्त्ययनम् यथा विधि |
प्रदक्षिणम् चैव चकार राघवम् |
पुनः पुनः च अपि निपीड्य सस्वजे || २-२५-४६
तथा तु देव्या स कृत प्रदक्षिणो |
निपीड्य मातुः चरणौ पुनः पुनः |
जगाम सीता निलयम् महा यशाः |
स राघवः प्रज्वलितः स्वया श्रिया || २-२५-४७
|| इति रामयने अयोध्य कान्द पन्चविंसः सर्ग ||
