Rama consoles angry Lakshmana
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 21
तथा तु विलपन्तीम् ताम् कौसल्याम् राम मातरम् |
उवाच लक्ष्मणो दीनः तत् काल सदृशम् वचः || २-२१-१
न रोचते मम अपि एतत् आर्ये यद् राघवो वनम् |
त्यक्त्वा राज्य श्रियम् गच्चेत् स्त्रिया वाक्य वशम् गतः || २-२१-२
विपरीतः च वृद्धः च विषयैः च प्रधर्षितः |
नृपः किम् इव न ब्रूयाच् चोद्यमानः समन्मथः || २-२१-३
न अस्य अपराधम् पश्यामि न अपि दोषम् तथा विधम् |
येन निर्वास्यते राष्ट्रात् वन वासाय राघवः || २-२१-४
न तम् पश्याम्य् अहम् लोके परोक्षम् अपि यो नरः |
स्वमित्रोऽपि निरस्तोऽपि योऽस्यदोषमुदाहरेत् || २-२१-५
देव कल्पम् ऋजुम् दान्तम् रिपूणाम् अपि वत्सलम् |
अवेक्षमाणः को धर्मम् त्यजेत् पुत्रम् अकारणात् || २-२१-६
तत् इदम् वचनम् राज्ञः पुनर् बाल्यम् उपेयुषः |
पुत्रः को हृदये कुर्यात् राज व्ऱ्त्तम् अनुस्मरन् || २-२१-७
यावद् एव न जानाति कश्चित् अर्थम् इमम् नरः |
तावद् एव मया साधम् आत्मस्थम् कुरु शासनम् ||२-२१-८
मया पार्श्वे सधनुषा तव गुप्तस्य राघव |
कः समर्थो अधिकम् कर्तुम् कृत अन्तस्य इव तिष्ठतः || २-२१-९
निर्मनुष्याम् इमाम् सर्वाम् अयोध्याम् मनुज ऋषभ |
करिष्यामि शरैअः तीक्ष्णैः यदि स्थास्यति विप्रिये || २-२१-१०
भरतस्य अथ पक्ष्यो वा यो वा अस्य हितम् इच्चति |
सर्वान् एतान् वधिष्यामि मृदुर् हि परिभूयते || २-२१-११
प्रोत्साहितोऽयम् कैकेय्या स दुष्टो यदिः पिता |
अमित्रभूतो निस्सङ्गम् वध्यताम् बध्यतामपि || २-२१-१२
गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः |
उत्फथम् प्रतिपन्नस्य कार्यम् भवति शासन्म् || २-२१-१३
बलमेष किमाश्रित्य हेतुम् वा पुरुषर्षभ |
दातुमिच्छति कैकेय्य राज्यम् स्थितमिदम् तव || २-२१-१४
त्वया चैव मया चैव कृत्वा वैरम् अनुत्तमम् |
कस्य शक्तिः श्रियम् दातुम् भरताय अरि शासन || २-२१-१५
अनुरक्तः अस्मि भावेन भ्रातरम् देवि तत्त्वतः |
सत्येन धनुषा चैव दत्तेन इष्टेन ते शपे || २-२१-१६
दीप्तम् अग्निम् अरण्यम् वा यदि रामः प्रवेक्ष्यते |
प्रविष्टम् तत्र माम् देवि त्वम् पूर्वम् अवधारय || २-२१-१७
हरामि वीर्यात् दुह्खम् ते तमः सूर्यैव उदितः |
देवी पश्यतु मे वीर्यम् राघवः चैव पश्यतु || २-२१-१८
एतत् तु वचनम् श्रुत्वा लक्ष्मणस्य महात्मनः |
उवाच रामम् कौसल्या रुदन्ती शोक लालसा || २-२१-१९
भ्रातुस् ते वदतः पुत्र लक्ष्मणस्य श्रुतम् त्वया |
यद् अत्र अनन्तरम् तत् त्वम् कुरुष्व यदि रोचते || २-२१-२०
न च अधर्म्यम् वचः श्रुत्वा सपत्न्या मम भाषितम् |
विहाय शोक सम्तप्ताम् गन्तुम् अर्हसि माम् इतः || २-२१-२१
धर्मज्ञ यदि धर्मिष्ठो धर्मम् चरितुम् इच्चसि |
शुश्रूष माम् इहस्थः त्वम् चर धर्मम् अनुत्तमम् || २-२१-२२
शुश्रूषुर् जननीम् पुत्र स्व गृहे नियतः वसन् |
परेण तपसा युक्तः काश्यपः त्रिदिवम् गतः || २-२१-२३
यथा एव राजा पूज्यः ते गौरवेण तथा हि अहम् |
त्वाम् न अहम् अनुजानामि न गन्तव्यम् इतः वनम् || २-२१-२४
त्वद् वियोगान् न मे कार्यम् जीवितेन सुखेन वा |
त्वया सह मम श्रेयः तृणानाम् अपि भक्षणम् || २-२१-२५
यदि त्वम् यास्यसि वनम् त्यक्त्वा माम् शोक लालसाम् |
अहम् प्रायम् इह आसिष्ये न हि शक्ष्यामि जीवितुम् || २-२१-२६
ततः स्त्वम् प्राप्स्यसे पुत्र निरयम् लोक विश्रुतम् |
ब्रह्म हत्याम् इव अधर्मात् समुद्रः सरिताम् पतिः || २-२१-२७
विलपन्तीम् तथा दीनाम् कौसल्याम् जननीम् ततः |
उवाच रामः धर्म अत्मा वचनम् धर्म सम्हितम् || २-२१-२८
न अस्ति शक्तिः पितुर् वाक्यम् समतिक्रमितुम् मम |
प्रसादये त्वाम् शिरसा गन्तुम् इच्चाम्य् अहम् वनम् || २-२१-२९
ऋषिणा च पितुर् वाक्यम् कुर्वता व्रत चारिणा |
गौर् हता जानता धर्मम् कण्डुना अपि विपश्चिता || २-२१-३०
अस्माकम् च कुले पूर्वम् सगरस्य आज्ञया पितुः |
खनद्भिः सागरैः भूतिम् अवाप्तः सुमहान् वधः || २-२१-३१
जामदग्न्येन रामेण रेणुका जननी स्वयम् |
कृत्ता परशुना अरण्ये पितुर् वचन कारिणा || २-२१-३२
एतैरन्यैश्च बहुभिर्देवि देवसमैः कृतम् |
पितुर्वचनमक्लीबम् करिष्यामि पितुर्शितम् || २-२१-३३
न खल्व् एतन् मया एकेन क्रियते पितृ शासनम् |
एतैरपि कृतम् देवि ये मया तव कीर्तिताः || २-२१-३४
नाहम् धर्ममपूर्वम् ते प्रतिकूलम् प्रवर्तये |
पूर्वैः अयम् अभिप्रेतः गतः मार्गो अनुगम्यते || २-२१-३५
तत् एतत् तु मया कार्यम् क्रियते भुवि न अन्यथा |
पितुर् हि वचनम् कुर्वन् न कश्चिन् नाम हीयते || २-२१-३६
ताम् एवम् उक्त्वा जननीम् लक्ष्मणम् पुनर् अब्रवीत् |
तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहम् अनुत्तमम् || २-२१-३७
तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहमनुत्तमम् |
विक्रमम् चैव सत्यम् च तेजश्च सुदुरासदम् || २-२१-३८
मम मातुर्महद्दुःखमतुलम् शुभलक्षम्ण |
अभिप्रायम् अविज्ञाय सत्यस्य च शमस्य च || २-२१-३९
धर्मः हि परमः लोके धर्मे सत्यम् प्रतिष्ठितम् |
धर्म संश्रितम् एतच् च पितुर् वचनम् उत्तमम् || २-२१-४०
संश्रुत्य च पितुर् वाक्यम् मातुर् वा ब्राह्मणस्य वा |
न कर्तव्यम् वृथा वीर धर्मम् आश्रित्य तिष्ठता || २-२१-४१
सो अहम् न शक्ष्यामि पितुर् नियोगम् अतिवर्तितुम् |
पितुर् हि वचनात् वीर कैकेय्या अहम् प्रचोदितः || २-२१-४२
तत् एनाम् विसृज अनार्याम् क्षत्र धर्म आश्रिताम् मतिम् |
धर्मम् आश्रय मा तैक्ष्ण्यम् मद् बुद्धिर् अनुगम्यताम् || २-२१-४३
तम् एवम् उक्त्वा सौहार्दात् भ्रातरम् लक्ष्मण अग्रजः |
उवाच भूयः कौसल्याम् प्रान्जलिः शिरसा आनतः || २-२१-४४
अनुमन्यस्व माम् देवि गमिष्यन्तम् इतः वनम् |
शापिता असि मम प्राणैः कुरु स्वस्त्ययनानि मे || २-२१-४५
तीर्ण प्रतिज्ञः च वनात् पुनर् एष्याम्य् अहम् पुरीम् |
ययातिरिव राजर्षिः पुरा हित्वा पुनर्धिवम् || २-२१-४६
शोकस्संधार्यताम् मातर्हृदये साधु मा शुचः |
वनवासादिहैष्यामि पुनः कृत्वा पितुर्वचः || २-२१-४७
त्वया मया च वैदेह्या लक्ष्मणेन सुमित्रया |
पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मः सनाअनः || २-२१-४८
अम्ब सम्हृत्य सम्भारान् दुःखम् हृदि निगृह्य च |
वनवासकृता बुद्धिर्मम धर्म्यानुवर्त्यताम् || २-२१-४९
एतद्वच स्तस्य निशम्य माता |
सुधर्म्यमव्यग्रमविक्लबम् च |
मृतेव सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य देवी |
समीक्ष्य रामम् पुनरित्युवाच || २-२१-५०
यथैव ते पुत्र पिता तथाहम् |
गुरुः स्वधर्मेण सुहृत्तया च |
न त्वानुजानामि न मांविहाय |
सुदुःखितामर्हसि गन्तुमेवम् || २-२१-५१
किम् जीवितेनेह विना त्वया मे |
लोकेन वा किम् स्वधयाऽमृतेन |
श्रेयो मुहूर्तम् तव सन्निधानम् |
ममेह कृत्स्नादपि जीवलोकात् || २-२१-५२
नरैरिवोल्काभिरपोह्यमानो |
महागजोऽध्वानमनुप्रविष्टः |
भूयः प्रजज्वाल विलापमेवम् |
निशम्य रामः करुणम् जनन्या || २-२१-५३
स मातरम् चैव विसम्ज्ञकल्पा |
मार्तम् च सौमित्रि मभिप्रतप्तम् |
धर्मे स्थितो धर्म्यमुवाच वाक्यम् |
यथा स एवार्हति तत्र वक्तुम् || २-२१-५४
अहम् हि ते लक्ष्मण नित्यमेव |
जानामि भक्तिम् च पराक्रमम् च |
मम त्वभिप्राय मसन्निरीक्ष्य |
मात्रा सहाभ्यर्दसि मा सुदुःखम् || २-२१-५५
धर्मार्थकामाः खलु तात लोके |
समीक्षिता धर्मफलोदयेषु |
ते तत्र सर्वे स्युरसंशयम् मे |
भार्येव वश्याभिमता सुपुत्रा || २-२१-५६
यस्मिंस्तु सर्वे स्युरसन्निविष्टा |
धर्मो यतः स्यात् तदुपक्रमेत |
द्वेष्यो भवत्यर्थपरो हि लोके |
कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता || २-२१-५७
गुरुश्च राजा च पिता च वृद्धः |
क्रोधात्प्रहर्ष द्यदि वापि कामात् |
यद्व्यादिशेत् कार्यमवेक्ष्य धर्मम् |
कस्तन्न कुर्यादनृदनृशंसवृत्तिः || २-२१-५८
सवै न शक्नोमि पितुः प्रतिज्ञा |
मिमामकर्तुम् सकलम् यथावत् |
स ह्यवयोस्तत गुरुर्नियोगे |
देवाश्च भर्ता स गतिस्स धर्मः || २-२१-५९
तस्मिन् पुनर्जीवति धर्मराजे |
विशेषतः स्वे पथि वर्तमाने |
देवी मया सार्थमितोऽपगच्छेत् |
कथम् स्विदन्या विधवेव नारी || २-२१-६०
सा मानुमन्यस्व वनम् व्रजन्तम् |
कुरुष्व नः स्वस्त्ययनानि देवि |
यथा समाप्ते पुनराव्रजेयम् |
यथा हि स्त्येन पुनर्ययातिः || २-२१-६१
यशो ह्यहम् केवलराज्यकारणात् |
न पृष्ठतः कर्तुमलम् महोदयम् |
अदीर्घकाले न तु देवि जीविते |
वृणेऽवरामद्य महीमधर्मतः || २-२१-६२
प्रसादयन् नर वृषभः स मातरम् |
पराक्रमाज्जिगमिषुरेव दोम्डकान् |
अथ अनुजम् भ्ऱ्शम् अनुशास्य दर्शनम् |
चकार ताम् ह्ऱ्दि जननीम् प्रदक्षिणम् || २-२१-६३
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकविंशः सर्गः ||
