Kaikeyi’s harsh words
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 18
स ददर्श आसने रामः निषण्णम् पितरम् शुभे |
कैकेयी सहितम् दीनम् मुखेन परिशुष्यता || २-१८-१
स पितुः चरणौ पूर्वम् अभिवाद्य विनीतवत् |
ततः ववन्दे चरणौ कैकेय्याः सुसमाहितः || २-१८-२
राम इति उक्त्वा च वचनम् वाष्प पर्याकुल ईक्षणः |
शशाक न्ऱ्पतिर् दीनो न ईक्षितुम् न अभिभाषितुम् || २-१८-३
तत् अपूर्वम् नर पतेर् द्ऱ्ष्ट्वा रूपम् भय आवहम् |
रामः अपि भयम् आपन्नः पदा स्प्ऱ्ष्ट्वा इव पन्नगम् || २-१८-४
इन्द्रियैः अप्रह्ऱ्ष्टैअः तम् शोक सम्ताप कर्शितम् |
निह्श्वसन्तम् महा राजम् व्यथित आकुल चेतसम् || २-१८-५
ऊर्मि मालिनम् अक्षोभ्यम् क्षुभ्यन्तम् इव सागरम् |
उपप्लुतम् इव आदित्यम् उक्त अन्ऱ्तम् ऱ्षिम् यथा || २-१८-६
अचिन्त्य कल्पम् हि पितुस् तम् शोकम् उपधारयन् |
बभूव सम्रब्धतरः समुद्रैव पर्वणि || २-१८-७
चिन्तयाम् आस च तदा रामः पित्ऱ् हिते रतः |
किंस्विद् अद्य एव न्ऱ्पतिर् न माम् प्रत्यभिनन्दति || २-१८-८
अन्यदा माम् पिता द्ऱ्ष्ट्वा कुपितः अपि प्रसीदति |
तस्य माम् अद्य सम्प्रेक्ष्य किम् आयासः प्रवर्तते || २-१८-९
स दीनैव शोक आर्तः विषण्ण वदन द्युतिः |
कैकेयीम् अभिवाद्य एव रामः वचनम् अब्रवीत् || २-१८-१०
कच्चिन् मया न अपराधम् अज्ञानात् येन मे पिता |
कुपितः तन् मम आचक्ष्व त्वम् चैव एनम् प्रसादय || २-१८-११
अप्रसन्नमनाः किम् नु सदा मां प्रति वत्सलः |
विवर्ण वदनो दीनो न हि माम् अभिभाषते || २-१८-१२
शारीरः मानसो वा अपि कच्चित् एनम् न बाधते |
सम्तापो वा अभितापो वा दुर्लभम् हि सदा सुखम् || २-१८-१३
कच्चिन् न किंचित् भरते कुमारे प्रिय दर्शने |
शत्रुघ्ने वा महा सत्त्वे मात्ऱ्ऱ्णाम् वा मम अशुभम् || २-१८-१४
अतोषयन् महा राजम् अकुर्वन् वा पितुर् वचः |
मुहूर्तम् अपि न इच्चेयम् जीवितुम् कुपिते न्ऱ्पे || २-१८-१५
यतः मूलम् नरः पश्येत् प्रादुर्भावम् इह आत्मनः |
कथम् तस्मिन् न वर्तेत प्रत्यक्षे सति दैवते || २-१८-१६
कच्चित् ते परुषम् किंचित् अभिमानात् पिता मम |
उक्तः भवत्या कोपेन यत्र अस्य लुलितम् मनः || २-१८-१७
एतत् आचक्ष्व मे देवि तत्त्वेन परिप्ऱ्च्चतः |
किम् निमित्तम् अपूर्वो अयम् विकारः मनुज अधिपे || २-१८-१८
एवमुक्ता तु कैकेयी राघवेण महात्मना |
उवाचेदं सुनिर्लज्जा धृष्टमात्महितं वचः || २-१८-१९
न राजा कुपितो राम व्यसनम् नास्य किंचन |
किंचिन्मनोगतं त्वस्य त्वद्भयान्नाभिभाषते || २-१८-२०
प्रियम् त्वामप्रियम् वक्तुम् वाणी नास्योपपर्तते |
तदवश्यम् त्वया कार्यम् यदनेनाश्रुतम् मम || २-१८-२१
एष मह्यम् वरम् दत्त्वा पुरा मामभिपूज्य च |
स पश्चात्तप्यते राजा यथान्यः प्राकृतस्तथा || २-१८-२२
अतिसृज्य ददानीति वरम् मम विशाम्पतिः |
स निरर्थं गतजले सेतुम् बन्धितुमिच्छति || २-१८-२३
धर्मूलमिदम् राम विदितम् च सतामपि |
तत्सत्यम् न त्यजेद्राजा कुपितस्त्वत्कृते यथा || २-१८-२४
यदि तद्वक्ष्यते राजा शुभम् वा यदि वाऽशुभम् |
करिष्यसि ततः सर्वमाख्यामि पुनस्त्वहम् || २-१८-२५
यदि त्वभिहितं राज्ञा त्वयि तन्न विपत्स्यते |
ततोऽहमभिधास्यामि न ह्येष त्वयि वक्ष्यति || २-१८-२६
एतात्तु वचनं श्रुत्वा कैकेय्या समुदाहृतम् |
उवाच व्यथितो रामस्ताम् देवीम् नृपसन्निधौ || २-१८-२७
अहो धिङ्नार्हसे देवि पक्तुं मामीदृशं वचः |
अहम् हि वचनात् राज्ञः पतेयम् अपि पावके || २-१८-२८
भक्षयेयम् विषम् तीक्ष्णम् मज्जेयम् अपि च अर्णवे |
नियुक्तः गुरुणा पित्रा न्ऱ्पेण च हितेन च || २-१८-२९
तत् ब्रूहि वचनम् देवि राज्ञो यद् अभिकान्क्षितम् |
करिष्ये प्रतिजाने च रामः द्विर् न अभिभाषते || २-१८-३०
तम् आर्जव समायुक्तम् अनार्या सत्य वादिनम् |
उवाच रामम् कैकेयी वचनम् भ्ऱ्श दारुणम् || २-१८-३१
पुरा देव असुरे युद्धे पित्रा ते मम राघव |
रक्षितेन वरौ दत्तौ सशल्येन महा रणे || २-१८-३२
तत्र मे याचितः राजा भरतस्य अभिषेचनम् |
गमनम् दण्डक अरण्ये तव च अद्य एव राघव || २-१८-३३
यदि सत्य प्रतिज्ञम् त्वम् पितरम् कर्तुम् इच्चसि |
आत्मानम् च नर रेष्ठ मम वाक्यम् इदम् श्ऱ्णु || २-१८-३४
स निदेशे पितुस् तिष्ठ यथा तेन प्रतिश्रुतम् |
त्वया अरण्यम् प्रवेष्टव्यम् नव वर्षाणि पन्च च || २-१८-३५
भरतस्त्वभिषिच्येत यदेतदभिषेचन्म् |
त्वदर्थे विहितम् राज्ञा तेन सर्वेण राघव || २-१८-३६
सप्त सप्त च वर्षाणि दण्डक अरण्यम् आश्रितः |
अभिषेकम् इमम् त्यक्त्वा जटा चीर धरः वस || २-१८-३७
भरतः कोसल पुरे प्रशास्तु वसुधाम् इमाम् |
नाना रत्न समाकीर्णम् सवाजि रथ कुन्जराम् || २-१८-३८
एतेन त्वां नरेन्द्रोयम् कारुण्येन समाप्लुतः |
शोकसंक्लिष्टवदनो न शक्नोति निरीक्षितुम् || २-१८-३९
एतत्कुरु नरेन्ध्रस्य वचनं रघुनन्दन |
सत्यन महता राम तारयस्व नरेश्वरम् || २-१८-४०
इतीव तस्यां परुषम् वदन्त्याम् |
नचैव रामः प्रविवेश शोकम् |
प्रविव्यधे चापि महानुभावो |
राजा तु पुत्रव्यसनाभितप्तः || २-१८-४१
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे अष्टादशः सर्गः ||
