Dasaratha falls unconscious
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 59
मम तु अश्वा निवृत्तस्य न प्रावर्तन्त वर्त्मनि |
उष्णम् अश्रु विमुन्चन्तः रामे सम्प्रस्थिते वनम् || २-५९-१
उभाभ्याम् राज पुत्राभ्याम् अथ कृत्वा अहम् ज्ञलिम् |
प्रस्थितः रथम् आस्थाय तत् दुह्खम् अपि धारयन् || २-५९-२
गुहा इव सार्धम् तत्र एव स्थितः अस्मि दिवसान् बहून् |
आशया यदि माम् रामः पुनः शब्दापयेद् इति || २-५९-३
विषये ते महा राज माम व्यसन कर्शिताः |
अपि वृक्षाः परिम्लानः सपुष्प अन्कुर कोरकाः || २-५९-४
उपतप्तोदका नद्यः पल्वलानि सरांसि च |
परिष्कुपलाशानि वनान्युपवनानि च || २-५९-५
न च सर्पन्ति सत्त्वानि व्याला न प्रसरन्ति च |
राम शोक अभिभूतम् तन् निष्कूजम् अभवद् वनम् || २-५९-६
लीन पुष्कर पत्राः च नर इन्द्र कलुष उदकाः |
सम्तप्त पद्माः पद्मिन्यो लीन मीन विहम्गमाः || २-५९-७
जलजानि च पुष्पाणि माल्यानि स्थलजानि च |
न अद्य भान्ति अल्प गन्धीनि फलानि च यथा पुरम् || २-५९-८
अत्रोद्यानानि शून्यानि प्रलीनविहगानि च |
न चाभिरामानारामान् पश्यामि मनुजर्षभ || २-५९-९
प्रविशन्तम् अयोध्याम् माम् न कश्चित् अभिनन्दति |
नरा रामम् अपश्यन्तः निह्श्वसन्ति मुहुर् मुहुः || २-५९-१०
देव राजरथम् दृष्ट्वा विना राममिहागतम् |
दुःखादश्रुमुखः सर्वो राजमार्गगतो जनः || २-५९-११
हर्म्यैः विमानैः प्रासादैः अवेक्ष्य रथम् आगतम् |
हाहा कार कृता नार्यो राम अदर्शन कर्शिताः || २-५९-१२
आयतैः विमलैः नेत्रैः अश्रु वेग परिप्लुतैः |
अन्योन्यम् अभिवीक्षन्ते व्यक्तम् आर्ततराः स्त्रियः || २-५९-१३
न अमित्राणाम् न मित्राणाम् उदासीन जनस्य च |
अहम् आर्ततया कंचित् विशेषम् न उपलक्षये || २-५९-१४
अप्रहृष्ट मनुष्या च दीन नाग तुरम्गमा |
आर्त स्वर परिम्लाना विनिह्श्वसित निह्स्वना || २-५९-१५
निरानन्दा महा राज राम प्रव्राजन आतुला |
कौसल्या पुत्र हीना इवायोध्या प्रतिभाति मा मा || २-५९-१६
सूतस्य वचनम् श्रुत्वा वाचा परम दीनया |
बाष्प उपहतया राजा तम् सूतम् इदम् अब्रवीत् || २-५९-१७
कैकेय्या विनियुक्तेन पाप अभिजन भावया |
मया न मन्त्र कुशलैः वृद्धैः सह समर्थितम् || २-५९-१८
न सुहृद्भिर् न च अमात्यैः मन्त्रयित्वा न नैगमैः |
मया अयम् अर्थः सम्मोहात् स्त्री हेतोह् सहसा कृतः || २-५९-१९
भवितव्यतया नूनम् इदम् वा व्यसनम् महत् |
कुलस्य अस्य विनाशाय प्राप्तम् सूत यदृच्चया || २-५९-२०
सूत यद्य् अस्ति ते किंचिन् मया अपि सुकृतम् कृतम् |
त्वम् प्रापय आशु माम् रामम् प्राणाः सम्त्वरयन्ति माम् || २-५९-२१
यद् यद् या अपि मम एव आज्ञा निवर्तयतु राघवम् |
न शक्ष्यामि विना राम मुहूर्तम् अपि जीवितुम् || २-५९-२२
अथवा अपि महा बाहुर् गतः दूरम् भविष्यति |
माम् एव रथम् आरोप्य शीघ्रम् रामाय दर्शय || २-५९-२३
वृत्त दम्ष्ट्रः महा इष्वासः क्व असौ लक्ष्मण पूर्वजः |
यदि जीवामि साध्व् एनम् पश्येयम् सह सीतया || २-५९-२४
लोहित अक्षम् महा बाहुम् आमुक्त मणि कुण्डलम् |
रामम् यदि न पश्यामि गमिष्यामि यम क्षयम् || २-५९-२५
अतः नु किम् दुह्खतरम् यो अहम् इक्ष्वाकु नन्दनम् |
इमाम् अवस्थाम् आपन्नो न इह पश्यामि राघवम् || २-५९-२६
हा राम राम अनुज हा हा वैदेहि तपस्विनी |
न माम् जानीत दुह्खेन म्रियमाणम् अनाथवत् || २-५९-२७
स तेन राजा दुःखेन भृशमर्पितचेतनः |
अवगाढः सुदुष्पारम् शोकसागमब्रवीत् || २-५९-२८
रामशोकमहाभोगः सीताविरहपारगः |
श्वसितोर्मिमहावर्तो बाष्पफेनजलाविलः || २-५९-२९
बाहुविक्षेपमीनौघो विक्रन्दितमहास्वनः |
प्रकीर्णकेशशैवालः कैकेयीबडबामुखः || २-५९-३०
ममाश्रुवेगप्रभवः कुब्जावाक्यमहाग्रहः |
वरवेलो नृशंसाया रामप्रव्राजनायतः || २-५९-३१
यस्मिन् बत निमग्नोऽहम् कौसल्ये राघवम् विना |
दुस्तरः जीवता देवि मया अयम् शोक सागरः || २-५९-३२
अशोभनम् यो अहम् इह अद्य राघवम् |
दिदृक्षमाणो न लभे सलक्ष्मणम्
इति इव राजा विलपन् महा यहाशः
पपात तूर्णम् शयने स मूर्चितः || २-५९-३३
इति विलपति पार्थिवे प्रनष्टे |
करुणतरम् द्विगुणम् च राम हेतोः |
वचनम् अनुनिशम्य तस्य देवी |
भयम् अगमत् पुनर् एव राम माता || २-५९-३४
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकोनषष्टितमः सर्गः ||
