Sumantra drives back to Ayodhya
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 57
कथयित्वा सुदुह्ख आर्तः सुमन्त्रेण चिरम् सह |
रामे दक्षिण कूलस्थे जगाम स्व गृहम् गुहः || २-५७-१
भरद्वाजाभिगमनम् प्रयागे च सहासनम् |
आगिरेर्गमनम् तेषाम् तत्रस्थैरभिलक्षितम् || २-५७-२
अनुज्ञातः सुमन्त्रः अथ योजयित्वा हय उत्तमान् |
अयोध्याम् एव नगरीम् प्रययौ गाढ दुर्मनाः || २-५७-३
स वनानि सुगन्धीनि सरितः च सरांसि च |
पश्यन्न् अतिययौ शीघ्रम् ग्रामाणि नगराणि च || २-५७-४
ततः साय अह्न समये तृतीये अहनि सारथिः |
अयोध्याम् समनुप्राप्य निरानन्दाम् ददर्श ह || २-५७-५
स शून्याम् इव निह्शब्दाम् दृष्ट्वा परम दुर्मनाः |
सुमन्त्रः चिन्तयाम् आस शोक वेग समाहतः || २-५७-६
कच्चिन् न सगजा साश्वा सजना सजन अधिपा |
राम सम्ताप दुह्खेन दग्धा शोक अग्निना पुरी || २-५७-७
इति चिन्ता परः सूतः वाजिभिः श्रीघ्रपातिभिः |
नगरद्वारमासाद्य त्वरितः प्रविवेश ह || २-५७-८
सुमन्त्रम् अभियान्तम् तम् शतशो अथ सहस्रशः |
क्व रामैति पृच्चन्तः सूतम् अभ्यद्रवन् नराः || २-५७-९
तेषाम् शशंस गङ्गायाम् अहम् आपृच्च्य राघवम् |
अनुज्ञातः निवृत्तः अस्मि धार्मिकेण महात्मना || २-५७-१०
ते तीर्णाइति विज्ञाय बाष्प पूर्ण मुखा जनाः |
अहो धिग् इति निश्श्वस्य हा राम इति च चुक्रुशुः || २-५७-११
शुश्राव च वचः तेषाम् बृन्दम् बृन्दम् च तिष्ठताम् |
हताः स्म खलु ये न इह पश्यामैति राघवम् || २-५७-१२
दान यज्ञ विवाहेषु समाजेषु महत्सु च |
न द्रक्ष्यामः पुनर् जातु धार्मिकम् रामम् अन्तरा || २-५७-१३
किम् समर्थम् जनस्य अस्य किम् प्रियम् किम् सुख आवहम् |
इति रामेण नगरम् पितृवत् परिपालितम् || २-५७-१४
वात अयन गतानाम् च स्त्रीणाम् अन्वन्तर आपणम् |
राम शोक अभितप्तानाम् शुश्राव परिदेवनम् || २-५७-१५
स राज मार्ग मध्येन सुमन्त्रः पिहित आननः |
यत्र राजा दशरथः तत् एव उपययौ गृहम् || २-५७-१६
सो अवतीर्य रथात् शीघ्रम् राज वेश्म प्रविश्य च |
कक्ष्याः सप्त अभिचक्राम महा जन समाकुलाः || २-५७-१७
हर्म्यैर्विमानैः प्रासादैरवेक्ष्याथ समागतम् |
हाहाकारकृता नार्यो रामदर्शनकर्शिताः || २-५७-१८
आयतैर्विमलैर्नेत्रैरश्रुवेगपरिप्लुतैः |
अन्योन्यमभिवीक्षन्तेऽव्यक्तमार्ततराः स्त्रीयः || २-५७-१९
ततः दशरथ स्त्रीणाम् प्रासादेभ्यः ततः ततः |
राम शोक अभितप्तानाम् मन्दम् शुश्राव जल्पितम् || २-५७-२०
सह रामेण निर्यातः विना रामम् इह आगतः |
सूतः किम् नाम कौसल्याम् शोचन्तीम् प्रति वक्ष्यति || २-५७-२१
यथा च मन्ये दुर्जीवम् एवम् न सुकरम् ध्रुवम् |
आच्चिद्य पुत्रे निर्याते कौसल्या यत्र जीवति || २-५७-२२
सत्य रूपम् तु तत् वाक्यम् राज्ञः स्त्रीणाम् निशामयन् |
प्रदीप्तम् इव शोकेन विवेश सहसा गृहम् || २-५७-२३
स प्रविश्य अष्टमीम् कक्ष्याम् राजानम् दीनम् आतुलम् |
पुत्र शोक परिम्लानम् अपश्यत् पाण्डुरे गृहे || २-५७-२४
अभिगम्य तम् आसीनम् नर इन्द्रम् अभिवाद्य च |
सुमन्त्रः राम वचनम् यथा उक्तम् प्रत्यवेदयत् || २-५७-२५
स तूष्णीम् एव तत् श्रुत्वा राजा विभ्रान्त चेतनः |
मूर्चितः न्यपतत् भूमौ राम शोक अभिपीडितः || २-५७-२६
ततः अन्तः पुरम् आविद्धम् मूर्चिते पृथिवी पतौ |
उद्धृत्य बाहू चुक्रोश नृपतौ पतिते क्षितौ || २-५७-२७
सुमित्रया तु सहिता कौसल्या पतितम् पतिम् |
उत्थापयाम् आस तदा वचनम् च इदम् अब्रवीत् || २-५७-२८
इमम् तस्य महा भाग दूतम् दुष्कर कारिणः |
वन वासात् अनुप्राप्तम् कस्मान् न प्रतिभाषसे || २-५७-२९
अद्य इमम् अनयम् कृत्वा व्यपत्रपसि राघव |
उत्तिष्ठ सुकृतम् ते अस्तु शोके न स्यात् सहायता || २-५७-३०
देव यस्या भयात् रामम् न अनुपृच्चसि सारथिम् |
न इह तिष्ठति कैकेयी विश्रब्धम् प्रतिभाष्यताम् || २-५७-३१
सा तथा उक्त्वा महा राजम् कौसल्या शोक लालसा |
धरण्याम् निपपात आशु बाष्प विप्लुत भाषिणी || २-५७-३२
एवम् विलपतीम् दृष्ट्वा कौसल्याम् पतिताम् भुवि |
पतिम् च अवेक्ष्य ताः सर्वाः सुस्वरम् रुरुदुः स्त्रियः || २-५७-३३
ततः तम् अन्तः पुर नादम् उत्थितम् |
समीक्ष्य वृद्धाः तरुणाः च मानवाः |
स्त्रियः च सर्वा रुरुदुः समन्ततः |
पुरम् तदा आसीत् पुनर् एव सम्कुलम् || २-५७-३४
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे सप्तपञ्चशः सर्गः ||
