The hermitage of Bharadwaja
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 54
ते तु तस्मिन् महा वृक्षौषित्वा रजनीम् शिवाम् |
विमले अभ्युदिते सूर्ये तस्मात् देशात् प्रतस्थिरे || २-५४-१
यत्र भागीरथी गन्गा यमुनाम् अभिवर्तते |
जग्मुस् तम् देशम् उद्दिश्य विगाह्य सुमहद् वनम् || २-५४-२
ते भूमिम् आगान् विविधान् देशामः च अपि मनो रमान् |
अदृष्ट पूर्वान् पश्यन्तः तत्र तत्र यशस्विनः || २-५४-३
यथा क्षेमेण गच्चन् स पश्यमः च विविधान् द्रुमान् |
निवृत्त मात्रे दिवसे रामः सौमित्रिम् अब्रवीत् || २-५४-४
प्रयागम् अभितः पश्य सौमित्रे धूमम् उन्नतम् |
अग्नेर् भगवतः केतुम् मन्ये सम्निहितः मुनिः || २-५४-५
नूनम् प्राप्ताः स्म सम्भेदम् गन्गा यमुनयोः वयम् |
तथा हि श्रूयते शम्ब्दो वारिणा वारि घट्टितः || २-५४-६
दारूणि परिभिन्नानि वनजैः उपजीविभिः |
भरद्वाज आश्रमे च एते दृश्यन्ते विविधा द्रुमाः || २-५४-७
धन्विनौ तौ सुखम् गत्वा लम्बमाने दिवा करे |
गन्गा यमुनयोह् संधौ प्रापतुर् निलयम् मुनेः || २-५४-८
रामः तु आश्रमम् आसाद्य त्रासयन् मृग पक्षिणः |
गत्वा मुहूर्तम् अध्वानम् भरद्वाजम् उपागमत् || २-५४-९
ततः तु आश्रमम् आसाद्य मुनेर् दर्शन कान्क्षिणौ |
सीतया अनुगतौ वीरौ दूरात् एव अवतस्थतुः || २-५४-१०
स प्रविश्य महात्मानमृषिम् शिष्यगणैर्वऋतम् |
संशितव्रतमेकाग्रम् तपसा लब्धचक्षुषम् || २-५४-११
हुत अग्नि होत्रम् दृष्ट्वा एव महा भागम् कृत अन्जलिः |
रामः सौमित्रिणा सार्धम् सीतया च अभ्यवादयत् || २-५४-१२
न्यवेदयत च आत्मानम् तस्मै लक्ष्मण पूर्वजः |
पुत्रौ दशरथस्य आवाम् भगवन् राम लक्ष्मणौ || २-५४-१३
भार्या मम इयम् वैदेही कल्याणी जनक आत्मजा |
माम् च अनुयाता विजनम् तपो वनम् अनिन्दिता || २-५४-१४
पित्रा प्रव्राज्यमानम् माम् सौमित्रिर् अनुजः प्रियः |
अयम् अन्वगमद् भ्राता वनम् एव दृढ व्रतः || २-५४-१५
पित्रा नियुक्ता भगवन् प्रवेष्यामः तपो वनम् |
धर्मम् एव आचरिष्यामः तत्र मूल फल अशनाः || २-५४-१६
तस्य तत् वचनम् श्रुत्वा राज पुत्रस्य धीमतः |
उपानयत धर्म आत्मा गाम् अर्घ्यम् उदकम् ततः || २-५४-१७
नानाविधानन्नरसान् वन्यमूलफलाश्रयान् |
तेभ्यो ददौ तप्ततपा वासम् चैवाभ्यकल्पयत् || २-५४-१८
मृग पक्षिभिर् आसीनो मुनिभिः च समन्ततः |
रामम् आगतम् अभ्यर्च्य स्वागतेन आह तम् मुनिः || २-५४-१९
प्रतिगृह्य च ताम् अर्चाम् उपविष्टम् स राघवम् |
भरद्वाजो अब्रवीद् वाक्यम् धर्म युक्तम् इदम् तदा || २-५४-२०
चिरस्य खलु काकुत्स्थ पश्यामि त्वाम् इह आगतम् |
श्रुतम् तव मया च इदम् विवासनम् अकारणम् || २-५४-२१
अवकाशो विविक्तः अयम् महा नद्योह् समागमे |
पुण्यः च रमणीयः च वसतु इह भगान् सुखम् || २-५४-२२
एवम् उक्तः तु वचनम् भरद्वाजेन राघवः |
प्रत्युवाच शुभम् वाक्यम् रामः सर्व हिते रतः || २-५४-२३
भगवन्न् इताअसन्नः पौर जानपदो जनः |
सुदर्शमिह माम् प्रेक्ष्य मन्येऽह मिममाश्रमम् || २-५४-२४
आगमिष्यति वैदेहीम् माम् च अपि प्रेक्षको जनः |
अनेन कारणेन अहम् इह वासम् न रोचये || २-५४-२५
एक अन्ते पश्य भगवन्न् आश्रम स्थानम् उत्तमम् |
रमते यत्र वैदेही सुख अर्हा जनक आत्मजा || २-५४-२६
एतत् श्रुत्वा शुभम् वाक्यम् भरद्वाजो महा मुनिः |
राघवस्य ततः वाक्यम् अर्थ ग्राहकम् अब्रवीत् || २-५४-२७
दश क्रोशैतः तात गिरिर् यस्मिन् निवत्स्यसि |
महर्षि सेवितः पुण्यः सर्वतः सुख दर्शनः || २-५४-२८
गो लान्गूल अनुचरितः वानर ऋष्क निषेवितः |
चित्र कूटैति ख्यातः गन्ध मादन सम्निभः || २-५४-२९
यावता चित्र कूटस्य नरः शृन्गाणि अवेक्षते |
कल्याणानि समाधत्ते न पापे कुरुते मनः || २-५४-३०
ऋषयः तत्र बहवो विहृत्य शरदाम् शतम् |
तपसा दिवम् आरूधाः कपाल शिरसा सह || २-५४-३१
प्रविविक्तम् अहम् मन्ये तम् वासम् भवतः सुखम् |
इह वा वन वासाय वस राम मया सह || २-५४-३२
स रामम् सर्व कामैअः तम् भरद्वाजः प्रिय अतिथिम् |
सभार्यम् सह च भ्रात्रा प्रतिजग्राह धर्मवित् || २-५४-३३
तस्य प्रयागे रामस्य तम् महर्षिम् उपेयुषः |
प्रपन्ना रजनी पुण्या चित्राः कथयतः कथाः || २-५४-३४
सीतातृतीय काकुत्स्थह् परिश्रान्तः सुखोचितः |
भरद्वाजाश्रमे रम्ये ताम् रात्रि मवस्त्सुखम् || २-५४-३५
प्रभातायाम् रजन्याम् तु भरद्वाजम् उपागमत् |
उवाच नर शार्दूलो मुनिम् ज्वलित तेजसम् || २-५४-३६
शर्वरीम् भवनन्न् अद्य सत्य शील तव आश्रमे |
उषिताः स्म इह वसतिम् अनुजानातु नो भवान् || २-५४-३७
रात्र्याम् तु तस्याम् व्युष्टायाम् भरद्वाजो अब्रवीद् इदम् |
मधु मूल फल उपेतम् चित्र कूटम् व्रज इति ह || २-५४-३८
वासमौपयिकम् मन्ये तव राम महाबल |
नानानगगणोपेतः किन्नरोरगसेवितह् || २-५४-३९
मयूरनादाभिरुतो गजराजनिषेवितः |
गम्यताम् भवता शैलश्चित्रकूटः स विश्रुतः || २-५४-४०
पुण्यश्च रमणीयश्च बहुमूलफलायुतः |
तत्र कुन्जर यूथानि मृग यूथानि च अभितः || २-५४-४१
विचरन्ति वन अन्तेषु तानि द्रक्ष्यसि राघव |
सरित्प्रस्रवणप्रस्थान् दरीकन्धरनिर्घरान् || २-५४-४२
चरतः सीतया सार्धम् नन्दिष्यति मनस्तव |
प्रहृष्ट कोयष्टिक कोकिल स्वनैः |
र्विनादितम् तम् वसुधा धरम् शिवम् |
मृगैः च मत्तैः बहुभिः च कुन्जरैः |
सुरम्यम् आसाद्य समावस आश्रमम् || २-५४-४३
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुःपंचाशः सर्गः ||
