Rama tries to send Lakshmana back to Ayodhya
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 53
स तम् वृक्षम् समासाद्य संध्याम् अन्वास्य पश्चिमाम् |
रामः रमयताम् श्रेष्ठैति ह उवाच लक्ष्मणम् || २-५३-१
अद्य इयम् प्रथमा रात्रिर् याता जन पदात् बहिः |
या सुमन्त्रेण रहिता ताम् न उत्कण्ठितुम् अर्हसि || २-५३-२
जागर्तव्यम् अतन्द्रिभ्याम् अद्य प्रभृति रात्रिषु |
योग क्षेमः हि सीताया वर्तते लक्ष्मण आवयोह् || २-५३-३
रात्रिम् कथंचित् एव इमाम् सौमित्रे वर्तयामहे |
उपावर्तामहे भूमाव् आस्तीर्य स्वयम् आर्जितैः || २-५३-४
स तु सम्विश्य मेदिन्याम् महा अर्ह शयन उचितः |
इमाः सौमित्रये रामः व्याजहार कथाः शुभाः || २-५३-५
ध्रुवम् अद्य महा राजो दुह्खम् स्वपिति लक्ष्मण |
कृत कामा तु कैकेयी तुष्टा भवितुम् अर्हति || २-५३-६
सा हि देवी महा राजम् कैकेयी राज्य कारणात् |
अपि न च्यावयेत् प्राणान् दृष्ट्वा भरतम् आगतम् || २-५३-७
अनाथः चैव वृद्धः च मया चैव विनाकृतः |
किम् करिष्यति काम आत्मा कैकेय्या वशम् आगतः || २-५३-८
इदम् व्यसनम् आलोक्य राज्ञः च मति विभ्रमम् |
कामएव अर्ध धर्माभ्याम् गरीयान् इति मे मतिः || २-५३-९
को हि अविद्वान् अपि पुमान् प्रमदायाः कृते त्यजेत् |
चन्द अनुवर्तिनम् पुत्रम् तातः माम् इव लक्ष्मण || २-५३-१०
सुखी बत सभार्यः च भरतः केकयी सुतः |
मुदितान् कोसलान् एको यो भोक्ष्यति अधिराजवत् || २-५३-११
स हि सर्वस्य राज्यस्य मुखम् एकम् भविष्यति |
ताते च वयसा अतीते मयि च अरण्यम् आश्रिते || २-५३-१२
अर्थ धर्मौ परित्यज्य यः कामम् अनुवर्तते |
एवम् आपद्यते क्षिप्रम् राजा दशरथो यथा || २-५३-१३
मन्ये दशरथ अन्ताय मम प्रव्राजनाय च |
कैकेयी सौम्य सम्प्राप्ता राज्याय भरतस्य च || २-५३-१४
अपि इदानीम् न कैकेयी सौभाग्य मद मोहिता |
कौसल्याम् च सुमित्राम् च सम्प्रबाधेत मत् कृते || २-५३-१५
मा स्म मत् कारणात् देवी सुमित्रा दुह्खम् आवसेत् |
अयोध्याम् इतएव त्वम् काले प्रविश लक्ष्मण || २-५३-१६
अहम् एको गमिष्यामि सीतया सह दण्डकान् |
अनाथाया हि नाथः त्वम् कौसल्याया भविष्यसि || २-५३-१७
क्षुद्र कर्मा हि कैकेयी द्वेषात् अन्याय्यम् आचरेत् |
परिदद्या हि धर्मज्ञे भरते मम मातरम् || २-५३-१८
नूनम् जाति अन्तरे कस्मिंस् स्त्रियः पुत्रैः वियोजिताः |
जनन्या मम सौमित्रे तत् अपि एतत् उपस्थितम् || २-५३-१९
मया हि चिर पुष्टेन दुह्ख सम्वर्धितेन च |
विप्रायुज्यत कौसल्या फल काले धिग् अस्तु माम् || २-५३-२०
मा स्म सीमन्तिनी काचिज् जनयेत् पुत्रम् ईदृशम् |
सौमित्रे यो अहम् अम्बाया दद्मि शोकम् अनन्तकम् || २-५३-२१
मन्ये प्रीति विशिष्टा सा मत्तः लक्ष्मण सारिका |
यस्याः तत् श्रूयते वाक्यम् शुक पादम् अरेर् दश || २-५३-२२
शोचन्त्याः च अल्प भाग्याया न किंचित् उपकुर्वता |
पुर्त्रेण किम् अपुत्राया मया कार्यम् अरिम् दम || २-५३-२३
अल्प भाग्या हि मे माता कौसल्या रहिता मया |
शेते परम दुह्ख आर्ता पतिता शोक सागरे || २-५३-२४
एको हि अहम् अयोध्याम् च पृथिवीम् च अपि लक्ष्मण |
तरेयम् इषुभिः क्रुद्धो ननु वीर्यम् अकारणम् || २-५३-२५
अधर्म भय भीतः च पर लोकस्य च अनघ |
तेन लक्ष्मण न अद्य अहम् आत्मानम् अभिषेचये || २-५३-२६
एतत् अन्यच् च करुणम् विलप्य विजने बहु |
अश्रु पूर्ण मुखो रामः निशि तूष्णीम् उपाविशत् || २-५३-२७
विलप्य उपरतम् रामम् गत अर्चिषम् इव अनलम् |
समुद्रम् इव निर्वेगम् आश्वासयत लक्ष्मणः || २-५३-२८
ध्रुवम् अद्य पुरी रामायोध्या युधिनाम् वर |
निष्प्रभा त्वयि निष्क्रान्ते गत चन्द्रा इव शर्वरी || २-५३-२९
न एतत् औपयिकम् राम यद् इदम् परितप्यसे |
विषादयसि सीताम् च माम् चैव पुरुष ऋषभ || २-५३-३०
न च सीता त्वया हीना न च अहम् अपि राघव |
मुहूर्तम् अपि जीवावो जलान् मत्स्याव् इव उद्धृतौ || २-५३-३१
न हि तातम् न शत्रुघ्नम् न सुमित्राम् परम् तप |
द्रष्टुम् इच्चेयम् अद्य अहम् स्वर्गम् वा अपि त्वया विना || २-५३-३२
ततस्तत्र सुखासीने नातिदूरे निरीक्ष्य ताम् |
न्यग्रोधे सुकृताम् शय्याम् भेजाते धर्मवत्सलौ || २-५३-३३
स लक्ष्मणस्य उत्तम पुष्कलम् वचो |
निशम्य च एवम् वन वासम् आदरात् |
समाः समस्ता विदधे परम् तपः |
प्रपद्य धर्मम् सुचिराय राघवः || २-५३-३४
ततस्तु तस्मिन् विजने वने तदा |
महाबलौ राघववंशवर्धनौ |
न तौ भयम् सम्भ्रममभ्युपेयतु |
र्यथैव सिम्हौ गिरिसानुगोचरौ || २-५३-३५
|| इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे त्रिपञ्चशः सर्गः ||
