Rama bids farewell to his birth-place
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 50
विशालान् कोसलान् रम्यान् यात्वा लक्ष्मण पूर्वजः |
अयोध्याभिमुखो धीमान् प्राञ्ञ्लिर्वाक्वमब्रवीत् || २-५०-१
आपृच्छे त्वाम् पुरीश्रेष्ठे काकुत्स्थपरिपालिते |
दैवतानि च यानि त्वाम् पालयन्त्यावसन्ति च || २-५०-२
निवृत्तवनवासस्त्वामनृणो जगतीपतेः |
पुनर्ध्रक्ष्यामि मात्रा च पित्रा च सह सम्गतः || २-५०-३
ततो रुधिरताम्राक्षो भुजमुद्यम्य दक्षिणम् |
अश्रुपूर्णमुखो दीनोऽब्रवीज्जानपदम् जनम् || २-५०-४
अनुक्रोशो दया चैव यथार्हम् मयि वह् कृतः |
चिरम् दुःखस्य पापीयो गम्यतामर्थसिद्धये || २-५०-५
तेऽभिवाद्य महात्मानम् कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् |
विलपन्तो नरा घोरम् व्यतिष्ठन्त क्वचित् क्वचित् || २-५०-६
तथा विलपताम् तेषामतृप्तानाम् च राघवः |
अचक्षुरिषयम् प्रायाद्यथार्कः क्षणदामुखे || २-५०-७
ततो धान्यधनोपेतान् दानशीलजनान् शिवान् |
अकुतश्चिद्भयान् रम्याम् श्चैत्ययूपसमावृतान् || २-५०-८
उद्यानाम्रवनोपेतान् सम्पन्नसलिलाशयान् |
तुष्टपुष्टजनाकीर्णान् गोकुलाकुलसेवितान् || २-५०-९
लक्षणीयान्न रेंद्राणाम् ब्रह्मघोषाभिनादितान् |
रथेन पुरुषव्याघ्रः कोसलानत्यवर्तत || २-५०-१०
मध्येन मुदितम् स्फीतम् रम्योद्यानसमाकुलम् |
राज्यम् भोग्यम् नरेन्द्राणाम् ययौ धृतिमताम् वरः || २-५०-११
तत्र त्रिपथगाम् दिव्याम् शिव तोयाम् अशैवलाम् |
ददर्श राघवो गन्गाम् पुण्याम् ऋषि निसेविताम् || २-५०-१२
आश्रमैरविदूर्स्थैः श्रीमद्भिः समलम् कृताम् |
कालेऽप्सरोभिर्हृष्टाभिः सेविताम्भोह्रदाम् शिवाम् || २-५०-१३
देवदानवगन्धर्वैः किन्नरैरुपशोभिताम् |
नागगन्धर्वपत्नीभिः सेविताम् सततम् शिवाम् || २-५०-१४
देवाक्रीडशताकीर्णाम् देवोद्यानशतायुताम् |
देवार्थमाकाशगमाम् विख्याताम् देवपद्मिनीम् || २-५०-१५
जलघाताट्टहासोग्राम् फेननिर्मलहासिनीम् |
क्वचिद्वेणीकृतजलाम् क्वचिदावर्तशोभिताम् || २-५०-१६
क्वचित्स्तिमितगम्भीराम् क्वचिद्वेगजलाकुलाम् |
क्वचिद्गम्भीरनिर्घोषाम् क्वचिद्भैरवनिस्वनाम् || २-५०-१७
देवसम्घाप्लुतजलाम् निर्मलोत्पलशोभिताम् |
क्वचिदाभोगपुलिनाम् क्वचिन्नर्मलवालुकाम् || २-५०-१८
हंस सरस सम्घुष्टाम् चक्र वाक उपकूजिताम् |
सदामदैश्च विहगैरभिसम्नादिताम् तराम् || २-५०-१९
क्वचित्तीररुहैर्वृक्षैर्मालाभिरिव शोभिताम् |
क्वचित्फुल्लोत्पलच्छन्नाम् क्वचित्पद्मवनाकुलाम् || २-५०-२०
क्वचित्कुमुदष्ण्डैश्च कुड्मलैरुपशोभिताम् |
नानापुष्परजोध्वस्ताम् समदामिव च क्वचित् || २-५०-२१
व्यपेतमलसम्घाताम् मणिनिर्मलदर्शनाम् |
दिशागजैर्वनगजैर्मत्तैश्च वरवारणैः || २-५०-२२
देवोपवाह्यश्च मुहुः सम्नादितवनान्तराम् |
प्रमदामिव यत्ने न भूषिताम् भूषणोत्तमैः || २-५०-२३
फलैः पुष्पैः किसलयैर्वऋताम् गुल्मैद्द्विजैस्तथा |
शिंशुमरैः च नक्रैः च भुजम्गैः च निषेविताम् || २-५०-२४
विष्णुपादच्युताम् दिव्यामपापाम् पापनाशिनीम् |
ताम् शङ्करजटाजूटाद्भ्रष्टाम् सागरतेजसा || २-५०-२५
समुद्रमहीषीम् गङ्गाम् सारसक्रौञ्चनादिताम् |
आससाद महाबाहुः शृङ्गिबेरपुरम् प्रति || २-५०-२६
ताम् ऊर्मि कलिल आवर्ताम् अन्ववेक्ष्य महा रथः |
सुमन्त्रम् अब्रवीत् सूतम् इह एव अद्य वसामहे || २-५०-२७
अविदूरात् अयम् नद्या बहु पुष्प प्रवालवान् |
सुमहान् इन्गुदी वृक्षो वसामः अत्र एव सारथे || २-५०-२८
द्रक्ष्यामः सरिताम् श्रेष्ठाम् सम्मान्यसलिलाम् शिवाम् |
देवदानवगन्धर्वमृगमानुषपक्षिणाम् || २-५०-२९
लक्षणः च सुमन्त्रः च बाढम् इति एव राघवम् |
उक्त्वा तम् इन्गुदी वृक्षम् तदा उपययतुर् हयैः || २-५०-३०
रामः अभियाय तम् रम्यम् वृक्षम् इक्ष्वाकु नन्दनः |
रथात् अवातरत् तस्मात् सभार्यः सह लक्ष्मणः || २-५०-३१
सुमन्त्रः अपि अवतीर्य एव मोचयित्वा हय उत्तमान् |
वृक्ष मूल गतम् रामम् उपतस्थे कृत अन्जलिः || २-५०-३२
तत्र राजा गुहो नाम रामस्य आत्म समः सखा |
निषाद जात्यो बलवान् स्थपतिः च इति विश्रुतः || २-५०-३३
स श्रुत्वा पुरुष व्याघ्रम् रामम् विषयम् आगतम् |
वृद्धैः परिवृतः अमात्यैः ज्ञातिभिः च अपि उपागतः || २-५०-३४
ततः निषाद अधिपतिम् दृष्ट्वा दूरात् अवस्थितम् |
सह सौमित्रिणा रामः समागच्चद् गुहेन सः || २-५०-३५
तम् आर्तः सम्परिष्वज्य गुहो राघवम् अब्रवीत् |
यथा अयोध्या तथा इदम् ते राम किम् करवाणि ते || २-५०-३६
ईदृशम् हि महाबाहो कः प्रप्स्यत्यतिथिम् प्रियम् |
ततः गुणवद् अन्न अद्यम् उपादाय पृथग् विधम् |
अर्घ्यम् च उपानयत् क्षिप्रम् वाक्यम् च इदम् उवाच ह || २-५०-३७
स्वागतम् ते महा बाहो तव इयम् अखिला मही |
वयम् प्रेष्या भवान् भर्ता साधु राज्यम् प्रशाधि नः || २-५०-३८
भक्ष्यम् भोज्यम् च पेयम् च लेह्यम् च इदम् उपस्थितम् |
शयनानि च मुख्यानि वाजिनाम् खादनम् च ते || २-५०-३९
गुहम् एव ब्रुवाणम् तम् राघवः प्रत्युवाच ह || २-५०-४०
अर्चिताः चैव हृष्टाः च भवता सर्वथा वयम् |
पद्भ्याम् अभिगमाच् चैव स्नेह संदर्शनेन च || २-५०-४१
भुजाभ्याम् साधु वृत्ताभ्याम् पीडयन् वाक्यम् अब्रवीत् |
दिष्ट्या त्वाम् गुह पश्यामिअरोगम् सह बान्धवैः || २-५०-४२
अपि ते कूशलम् राष्ट्रे मित्रेषु च धनेषु च |
यत् तु इदम् भवता किंचित् प्रीत्या समुपकल्पितम् |
सर्वम् तत् अनुजानामि न हि वर्ते प्रतिग्रहे || २-५०-४३
कुश चीर अजिन धरम् फल मूल अशनम् च माम् |
विद्धि प्रणिहितम् धर्मे तापसम् वन गोचरम् || २-५०-४४
अश्वानाम् खादनेन अहम् अर्थी न अन्येन केनचित् |
एतावता अत्र भवता भविष्यामि सुपूजितः || २-५०-४५
एते हि दयिता राज्ञः पितुर् दशरथस्य मे |
एतैः सुविहितैः अश्वैः भविष्याम्य् अहम् अर्चितः || २-५०-४६
अश्वानाम् प्रतिपानम् च खादनम् चैव सो अन्वशात् |
गुहः तत्र एव पुरुषांस् त्वरितम् दीयताम् इति || २-५०-४७
ततः चीर उत्तर आसन्गः संध्याम् अन्वास्य पश्चिमाम् |
जलम् एव आददे भोज्यम् लक्ष्मणेन आहृतम् स्वयम् || २-५०-४८
तस्य भूमौ शयानस्य पादौ प्रक्षाल्य लक्ष्मणः |
सभार्यस्य ततः अभ्येत्य तस्थौ वृष्कम् उपाश्रितः || २-५०-४९
गुहो अपि सह सूतेन सौमित्रिम् अनुभाषयन् |
अन्वजाग्रत् ततः रामम् अप्रमत्तः धनुर् धरः || २-५०-५०
तथा शयानस्य ततः अस्य धीमतः |
यशस्विनो दाशरथेर् महात्मनः |
अदृष्ट दुह्खस्य सुख उचितस्य सा |
तदा व्यतीयाय चिरेण शर्वरी || २-५०-५१
|| इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे पञ्चाशः सर्गः ||
