Sumitra assuages Kausalya’s grief
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 44
विलपन्तीम् तथा ताम् तु कौसल्याम् प्रमद उत्तमाम् |
इदम् धर्मे स्थिता धर्म्यम् सुमित्रा वाक्यम् अब्रवीत् || २-४४-१
तव आर्ये सद् गुणैः युक्तः पुत्रः स पुरुष उत्तमः |
किम् ते विलपितेन एवम् कृपणम् रुदितेन वा || २-४४-२
यः तव आर्ये गतः पुत्रः त्यक्त्वा राज्यम् महा बलः |
साधु कुर्वन् महात्मानम् पितरम् सत्य वादिनाम् || २-४४-३
शिष्टैः आचरिते सम्यक् शश्वत् प्रेत्य फल उदये |
रामः धर्मे स्थितः श्रेष्ठो न स शोच्यः कदाचन || २-४४-४
वर्तते च उत्तमाम् वृत्तिम् लक्ष्मणो अस्मिन् सदा अनघः |
दयावान् सर्व भूतेषु लाभः तस्य महात्मनः || २-४४-५
अरण्य वासे यद् दुह्खम् जानती वै सुख उचिता |
अनुगच्चति वैदेही धर्म आत्मानम् तव आत्मजम् || २-४४-६
कीर्ति भूताम् पताकाम् यो लोके भ्रामयति प्रभुः |
दम सत्य व्रत परः किम् न प्राप्तः तव आत्मजः || २-४४-७
व्यक्तम् रामस्य विज्ञाय शौचम् माहात्म्यम् उत्तमम् |
न गात्रम् अंशुभिः सूर्यः सम्तापयितुम् अर्हति || २-४४-८
शिवः सर्वेषु कालेषु काननेभ्यो विनिह्सृतः |
राघवम् युक्त शीत उष्णः सेविष्यति सुखो अनिलः || २-४४-९
शयानम् अनघम् रात्रौ पिता इव अभिपरिष्वजन् |
रश्मिभिः संस्पृशन् शीतैः चन्द्रमा ह्लादयिष्यति || २-४४-१०
ददौ च अस्त्राणि दिव्यानि यस्मै ब्रह्मा महा ओजसे |
दानव इन्द्रम् हतम् दृष्ट्वा तिमि ध्वज सुतम् रणे || २-४४-११
स शूरः पुरुषव्याघ्रः स्वबाहुबलमाश्रितः |
असन्त्रस्तोऽ प्यरण्यस्थो वेश्मनीव निवत्स्यति || २-४४-१२
यस्येषुपदमासाद्य विनाशम् यान्ति शत्रवः |
कथम् न प्ऱ्^थिवी तस्य शासने स्थातुमर्हति || २-४४-१३
या श्रीःशौर्यम् च रामस्य या च कल्याणसत्वता |
निवृत्तारण्यवासः स्वं क्षिप्रम् राज्यमवाप्स्यति || २-४४-१४
सूर्यस्यापि भवेत्सूर्योह्यग्नेरग्निः प्रभोः प्रभोः |
श्रियश्च श्रीर्भवेदग्र्या कीर्त्याः क्षमाक्षमा || २-४४-१५
दैवतम् दैवतानाम् च भूतानाम् भूतसत्तमः |
तस्य केह्यगुणा देवि वने वा प्यथवा पुरे || २-४४-१६
पृथिव्या सह वैदेह्या श्रिया च पुरुष ऋषभः |
क्षिप्रम् तिसृभिर् एताभिः सह रामः अभिषेक्ष्यते || २-४४-१७
दुह्खजम् विसृजन्ति अस्रम् निष्क्रामन्तम् उदीक्ष्य यम् |
समुत्स्रक्ष्यसि नेत्राभ्याम् क्षिप्रम् आनन्दजम् पयः || २-४४-१८
कुशचीरधरम् देवम् गच्छन्तमपराजितम् |
सीतेवानुगता लक्ष्मीस्तस्य किम् नाम दुर्लभम् || २-४४-१९
धनुर्ग्रहवरो यस्य बाणखड्गास्त्रभृत्स्वयम् |
लक्ष्मणोव्रजति ह्यग्रे तस्य किम् नाम दुर्लभम् || २-४४-२०
निवृत्तवनवासम् तम् द्रष्टासि पुनरागतम् |
जहिशोकम् च मोहम् च देवि सत्यम् ब्रवीमि ते || २-४४-२१
शिरसा चरणावेतौ वन्दमानमनिन्दिते |
पुनर्द्रक्ष्यसि कल्याणि! पुत्रं चन्द्रमिवोदितम् || २-४४-२२
पुनः प्रविष्टम् द्ऱ्^ष्ट्वा तमभिषिक्तम् महाश्रियम् |
समुत्स्रक्ष्यसि नेत्राभ्याम् क्षिप्रमान्न्दजम् पयः || २-४४-२३
मा शोको देवि दुःखम् वा न राअमे दृअह्य्ऱ्Wऽशिवम् |
क्षिप्रम् द्रक्ष्यसि पुत्रम् त्वम् ससीतम् सह लक्ष्मणम् || २-४४-२४
त्वया शेषोओ जनश्चैव समाश्वास्यो यदाऽनघे |
किमिदानीमिदम् देवि करोषि हृदि विक्लबम् || २-४४-२५
नार्हा त्वम् शोचितुम् देवि यस्यास्ते राघवस्सुतः |
न हि रामात्परो लोके विद्यते सत्पथे स्थितः || २-४४-२६
अभिवादयमानम् तम् दृष्ट्वा ससुहृदम् सुतम् |
मुदा अश्रु मोक्ष्यसे क्षिप्रम् मेघ लेका इव वार्षिकी || २-४४-२७
पुत्रः ते वरदः क्षिप्रम् अयोध्याम् पुनर् आगतः |
पाणिभ्याम् मृदुपीनाभ्याम् चरणौ पीडयिष्यति || २-४४-२८
अभिवाद्य नमस्यन्तम् शूरम् ससुहृदम् सुतम् |
मुदास्रैः प्रोक्ष्यसि पुनर्मेघराजि रिवाचलम् || २-४४-२९
आश्वासयन्ती विविधैश्च वाक्यै |
र्वाक्योपचारे कुशलानाद्या |
रामस्य ताम् मातरमेवमुक्त्वा |
देवी सुमित्राविरराम रामा || २-४४-३०
निशम्य तल् लक्ष्मण मातृ वाक्यम् |
रामस्य मातुर् नर देव पत्न्याः |
सद्यः शरीरे विननाश शोकः |
शरद् गतः मेघैव अल्प तोयः || २-४४-३१
|| इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे चतुश्चत्वारिंशः सर्गः ||
