Dasaratha feels dejected
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 42
यावत् तु निर्यतः तस्य रजो रूपम् अदृश्यत |
न एव इक्ष्वाकु वरः तावत् सम्जहार आत्म चक्षुषी || २-४२-१
यावद् राजा प्रियम् पुत्रम् पश्यति अत्यन्त धार्मिकम् |
तावद् व्यवर्धत इव अस्य धरण्याम् पुत्र दर्शने || २-४२-२
न पश्यति रजो अपि अस्य यदा रामस्य भूमिपः |
तदा आर्तः च विषण्णः च पपात धरणी तले || २-४२-३
तस्य दक्षिणम् अन्वगात् कौसल्या बाहुम् अन्गना |
वामम् च अस्य अन्वगात् पार्श्वम् कैकेयी भरत प्रिया || २-४२-४
ताम् नयेन च सम्पन्नो धर्मेण निवयेन च |
उवाच राजा कैकेयीम् समीक्ष्य व्यथित इन्द्रियः || २-४२-५
कैकेयि मा मम अन्गानि स्प्राक्षीस् त्वम् दुष्ट चारिणी |
न हि त्वाम् द्रष्टुम् इच्चामि न भार्या न च बान्धवी || २-४२-६
ये च त्वाम् उपजीवन्ति न अहम् तेषाम् न ते मम |
केवल अर्थ पराम् हि त्वाम् त्यक्त धर्माम् त्यजाम्य् अहम् || २-४२-७
अगृह्णाम् यच् च ते पाणिम् अग्निम् पर्यणयम् च यत् |
अनुजानामि तत् सर्वम् अस्मिम्ल् लोके परत्र च || २-४२-८
भरतः चेत् प्रतीतः स्यात् राज्यम् प्राप्य इदम् अव्ययम् |
यन् मे स दद्यात् पित्र् अर्थम् मा मा तत् दत्तम् आगमत् || २-४२-९
अथ रेणु समुध्वस्तम् तम् उत्थाप्य नर अधिपम् |
न्यवर्तत तदा देवी कौसल्या शोक कर्शिता || २-४२-१०
हत्वा इव ब्राह्मणम् कामात् स्पृष्ट्वा अग्निम् इव पाणिना |
अन्वतप्यत धर्म आत्मा पुत्रम् संचिन्त्य तापसम् || २-४२-११
निवृत्य एव निवृत्य एव सीदतः रथ वर्त्मसु |
राज्ञो न अतिबभौ रूपम् ग्रस्तस्य अंशुमतः यथा || २-४२-१२
विललाप च दुह्ख आर्तः प्रियम् पुत्रम् अनुस्मरन् |
नगर अन्तम् अनुप्राप्तम् बुद्ध्वा पुत्रम् अथ अब्रवीत् || २-४२-१३
वाहनानाम् च मुख्यानाम् वहताम् तम् मम आत्मजम् |
पदानि पथि दृश्यन्ते स महात्मा न दृश्यते || २-४२-१४
स नूनम् क्वचित् एव अद्य वृक्ष मूलम् उपाश्रितः |
काष्ठम् वा यदि वा अश्मानम् उपधाय शयिष्यते || २-४२-१५
उत्थास्यति च मेदिन्याः कृपणः पांशु गुण्ठितः |
विनिह्श्वसन् प्रस्रवणात् करेणूनाम् इव ऋषभः || २-४२-१६
उत्थास्यति च मेदिन्याः कृपणः पांसुगुण्ठितः |
विनिःस्वसन् प्रस्रवणात्क रेणूनामि वर्ष्भः || २-४२-१७
द्रक्ष्यन्ति नूनम् पुरुषा दीघ बाहुम् वने चराः |
रामम् उत्थाय गच्चन्तम् लोक नाथम् अनाथवत् || २-४२-१८
सा नुनं जनकस्येष्टा सुता सुखसदेचिता |
कण्टकाक्रमण क्लान्तावनमद्य गमिष्यति || २-४२-१९
अनभिज्ञा वनानाम् सा नूनम् भयमुपैष्यति |
श्वापदान्र्धितम् श्रुत्वा गमिभीरम् रोमहर्ष्णम् || २-४२-२०
सकामा भवकैकेयि विधवा राज्य मावस |
न हि तम् पुरुष व्याघ्रम् विना जीवितुम् उत्सहे || २-४२-२१
इति एवम् विलपन् राजा जन ओघेन अभिसम्वृतः |
अपस्नातैव अरिष्टम् प्रविवेश पुर उत्तमम् || २-४२-२२
शून्य चत्वर वेश्म अन्ताम् सम्वृत आपण देवताम् |
क्लान्त दुर्बल दुह्ख आर्ताम् न अत्याकीर्ण महा पथाम् |
ताम् अवेक्ष्य पुरीम् सर्वाम् रामम् एव अनुचिन्तयन् |
विलपन् प्राविशद् राजा गृहम् सूर्यैव अम्बुदम् || २-४२-२३
महा ह्रदम् इव अक्षोभ्यम् सुपर्णेन हृत उरगम् |
रामेण रहितम् वेश्म वैदेह्या लक्ष्मणेन च || २-४२-२४
अथ गद्गदशब्दस्तु विलपन्मनुजाधिपः |
उवाच मृदुमन्धार्थम् वचनम् दीन मस्वरम् || २-४२-२५
कौसल्याया गृहम् शीघ्रम् राम मातुर् नयन्तु माम् |
इति ब्रुवन्तम् राजानम् अनयन् द्वार दर्शितः || २-४२-२६
इति ब्रुवन्तम् राजान मनयन् द्वार्दर्शिनः |
कौसल्याया गृहम् तत्र न्यवेश्यत विनीतवत् || २-४२-२७
ततः तत्र प्रविष्टस्य कौसल्याया निवेशनम् |
अधिरुह्य अपि शयनम् बभूव लुलितम् मनः || २-४२-२८
पुत्रद्वयविहीनम् च स्नुषयापि विवर्जितम् |
अपश्यद्भवनम् राजा नष्टचन्ध्रमिवाम्बरम् || २-४२-२९
तच् च दृष्ट्वा महा राजो भुजम् उद्यम्य वीर्यवान् |
उच्चैः स्वरेण चुक्रोश हा राघव जहासि माम् || २-४२-३०
सुखिता बत तम् कालम् जीविष्यन्ति नर उत्तमाः |
परिष्वजन्तः ये रामम् द्रक्ष्यन्ति पुनर् आगतम् || २-४२-३१
अथ रात्र्याम् प्रपन्नायाम् कालरात्र्यामिआत्मनः |
अर्धरात्रे दशरथह् कौसल्यामिदमब्रवीत् || २-४२-३२
रामम् मेऽनुगता दृष्टिरद्यापि न निवर्तते |
न त्वाम् पश्यामि कौसल्ये साधु माम् पाणिना स्पृश || २-४२-३३
तम् रामम् एव अनुविचिन्तयन्तम् |
समीक्ष्य देवी शयने नर इन्द्रम् |
उप उपविश्य अधिकम् आर्त रूपाउप |
विनिह्श्वसन्ती विललाप कृच्च्रम् || २-४२-३४
|| इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे द्विचत्वारिंशः सर्गः ||
