Kausalya’s grief
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 20
तस्मिंस्तु पुरुष्व्याघ्रे निष्क्रामति कृताञ्जलौ |
आर्तशच्दो महान् जज्ञे स्त्रीणाम न्तःपुरे तदा || २-२०-१
क्ऱ्^त्येष्वचोदितः पित्रा सर्वस्यान्तः पुरस्य च |
गतिर्यः शरणम् चासीत् स रोओमोऽद्य प्रवत्स्यति || २-२०-२
कौसल्यायाम् यथा युक्तो जनन्याम् वर्तते सदा |
तथैव वर्ततेऽस्मासु जन्मप्रभृति राघवः || २-२०-३
न क्रुध्यत्यभिशस्तोऽपि क्रोधनीयानि वर्जयन् |
कृद्धान् प्रसादयन् सर्वान् स इतोऽद्य प्रवत्स्यति || २-२०-४
अभुद्धिर्बत नो राजा जीवलोकम् चरत्ययम् |
यो गतिम् सर्वभूतानाम् परित्यजति राघवम् || २-२०-५
इति सर्वा महिष्यस्ता विवत्सा इव धेनवः |
पतिमाचुक्रुशुश्चैव सस्वरम् चापि चुक्रुशुः || २-२०-६
स हि चान्तः पुरे घोरमार्तशब्धम् महीपतिः |
पुत्रशोकाभिसन्तप्तः श्रुत्वा व्यालीयतासने || २-२०-७
रामः तु भ्ऱ्शम् आयस्तः निह्श्वसन्न् इव कुन्जरः |
जगाम सहितः भ्रात्रा मातुर् अन्तः पुरम् वशी || २-२०-८
सो अपश्यत् पुरुषम् तत्र व्ऱ्द्धम् परम पूजितम् |
उपविष्टम् ग्ऱ्ह द्वारि तिष्ठतः च अपरान् बहून् || २-२०-९
द्ऱ्^ष्ट्वै तु तदा रामं ते सर्वे सहसोत्थिताः |
जयेन जयताम् श्रेष्ठम् वर्धयन्ति स्म राघवम् || २-२०-१०
प्रविश्य प्रथमाम् कक्ष्याम् द्वितीयायाम् ददर्श सः |
ब्राह्मणान् वेद सम्पन्नान् व्ऱ्द्धान् राज्ञा अभिसत्क्ऱ्तान् || २-२०-११
प्रणम्य रामः तान् व्ऱ्द्धांस् त्ऱ्तीयायाम् ददर्श सः |
स्त्रियो व्ऱ्द्धाः च बालाः च द्वार रक्षण तत्पराः || २-२०-१२
वर्धयित्वा प्रह्ऱ्ष्टाः ताः प्रविश्य च ग्ऱ्हम् स्त्रियः |
न्यवेदयन्त त्वरिता राम मातुः प्रियम् तदा || २-२०-१३
कौसल्या अपि तदा देवी रात्रिम् स्थित्वा समाहिता |
प्रभाते तु अकरोत् पूजाम् विष्णोह् पुत्र हित एषिणी || २-२०-१४
सा क्षौम वसना ह्ऱ्ष्टा नित्यम् व्रत परायणा |
अग्निम् जुहोति स्म तदा मन्त्रवत् क्ऱ्त मन्गला || २-२०-१५
प्रविश्य च तदा रामः मातुर् अन्तः पुरम् शुभम् |
ददर्श मातरम् तत्र हावयन्तीम् हुत अशनम् || २-२०-१६
देवकार्यनिमित्तम् च तत्रापश्यत् समुद्यतम्|
दध्यक्षतम् घृतम् चैव मोदकान् हविषस्तदा || २-२०-१७
लाजान् माल्यानि शुक्लानि पायसम् कृसरम् तथा |
समिधः पूर्णकुम्भांश्छ ददर्श रघुनंदनः || २-२०-१८
ताम् शुक्लक्षौमसम्वीताम् व्रतयोगेन कर्शिताम् |
तर्पयन्तीम् ददर्शाद्भिः देवताम् देववर्णिनीम् || २-२०-१९
सा चिरस्य आत्मजम् द्ऱ्ष्ट्वा मात्ऱ् नन्दनम् आगतम् |
अभिचक्राम सम्ह्ऱ्ष्टा किशोरम् वडवा यथा || २-२०-२०
स मातरमभिक्रान्तामुपसम्गृह्य राघवः |
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामुपाग्रातश्च मूर्धनि || २-२०-२१
तम् उवाच दुराधर्षम् राघवम् सुतम् आत्मनः |
कौसल्या पुत्र वात्सल्यात् इदम् प्रिय हितम् वचः || २-२०-२२
व्ऱ्द्धानाम् धर्म शीलानाम् राजर्षीणाम् महात्मनाम् |
प्राप्नुहि आयुः च कीर्तिम् च धर्मम् च उपहितम् कुले || २-२०-२३
सत्य प्रतिज्ञम् पितरम् राजानम् पश्य राघव |
अद्य एव हि त्वाम् धर्म आत्मा यौवराज्ये अभिषेक्ष्यति || २-२०-२४
दत्तमासनमालभ्य भोजनेन निमन्त्रितः |
मातरम् राघवः किंचित् प्रसार्य अन्जलिम् अब्रवीत् || २-२०-२५
स स्वभाव विनीतः च गौरवाच् च तदा आनतः |
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे || २-२०-२६
देवि नूनम् न जानीषे महद् भयम् उपस्थितम् |
इदम् तव च दुह्खाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च || २-२०-२७
गमिष्ये दण्डकारण्यम् किमनेनासनेन मे |
विष्टरासनयोग्यो हि कालोऽयम् मामुपस्थितः || २-२०-२८
चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने |
मधु मूल फलैः जीवन् हित्वा मुनिवद् आमिषम् || २-२०-२९
भरताय महा राजो यौवराज्यम् प्रयच्चति |
माम् पुनर् दण्डक अरण्यम् विवासयति तापसम् || २-२०-३०
स ष्ट्चाअष्टौ च वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने |
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च चर्तयन् || २-२०-३१
सा निकृत्तैव सालस्य यष्टिः परशुना वने |
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युता || २-२०-३२
ताम् अदुह्ख उचिताम् द्ऱ्ष्ट्वा पतिताम् कदलीम् इव |
रामः तु उत्थापयाम् आस मातरम् गत चेतसम् || २-२०-३३
उपाव्ऱ्त्य उत्थिताम् दीनाम् वडवाम् इव वाहिताम् |
पांशु गुण्ठित सर्व अग्नीम् विममर्श च पाणिना || २-२०-३४
सा राघवम् उपासीनम् असुख आर्ता सुख उचिता |
उवाच पुरुष व्याघ्रम् उपश्ऱ्ण्वति लक्ष्मणे || २-२०-३५
यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव |
न स्म दुह्खम् अतः भूयः पश्येयम् अहम् अप्रजा || २-२०-३६
एकएव हि वन्ध्यायाः शोको भवति मानवः |
अप्रजा अस्मि इति सम्तापो न हि अन्यः पुत्र विद्यते || २-२०-३७
न द्ऱ्ष्ट पूर्वम् कल्याणम् सुखम् वा पति पौरुषे |
अपि पुत्रे विपश्येयम् इति राम आस्थितम् मया || २-२०-३८
सा बहूनि अमनोज्ञानि वाक्यानि ह्ऱ्दयच्चिदाम् |
अहम् श्रोष्ये सपत्नीनाम् अवराणाम् वरा सती || २-२०-३९
अतः दुह्खतरम् किम् नु प्रमदानाम् भविष्यति |
त्वयि सम्निहिते अपि एवम् अहम् आसम् निराक्ऱ्ता || २-२०-४०
त्वयि सन्निहितेऽप्येवमहमासं निराकृता |
किम् पुनः प्रोषिते तात ध्रुवम् मरणम् एव मे || २-२०-४१
अत्यन्तनिगृहीतास्मि भर्तुर्नित्य्मतन्त्रिता |
परिवारेण कैकेय्या समा वाप्यथवाऽवरा || २-२०-४२
यो हि माम् सेवते कश्चित् अथ वा अपि अनुवर्तते |
कैकेय्याः पुत्रम् अन्वीक्ष्य स जनो न अभिभाषते || २-२०-४३
नित्यक्रोधतया तस्याः कथं नु खरवादि तत् |
कैकेय्या वदनम् द्रष्टुम् पुत्र शक्ष्यामि दुर्गता || २-२०-४४
दश सप्त च वर्षाणि तव जातस्य राघव |
असितानि प्रकान्क्षन्त्या मया दुह्ख परिक्षयम् || २-२०-४५
तदक्षयम् महाद्दुःखम् नोत्सहे सहितुम् चिरम् |
विप्रकारम् सपत्नीनामेवम् जीर्णापि राघव || २-२०-४६
अपश्यन्ती तव मुखम् परिपूर्णशशिप्रभम् |
कृपणा वर्तयिष्यामि कथम् कृपणजीविकाम् || २-२०-४७
उपवासैः च योगैः च बहुभिः च परिश्रमैः |
दुह्खम् सम्वर्धितः मोघम् त्वम् हि दुर्गतया मया || २-२०-४८
स्थिरम् तु हृदयम् मन्ये मम इदम् यन् न दीर्यते |
प्रावृषि इव महा नद्याः स्पृष्टम् कूलम् नव अम्भसा || २-२०-४९
मम एव नूनम् मरणम् न विद्यते |
न च अवकाशो अस्ति यम क्षये मम |
यद् अन्तको अद्य एव न माम् जिहीर्षति |
प्रसह्य सिम्हो रुदतीम् म्ऱ्गीम् इव || २-२०-५०
स्थिरम् हि नूनम् हृदयम् मम आयसम् |
न भिद्यते यद् भुवि न अवदीर्यते |
अनेन दुःखेन च देहम् अर्पितम् |
ध्रुवम् हि अकाले मरणम् न विद्यते || २-२०-५१
इदम् तु दुःखम् यद् अनर्थकानि मे|
व्रतानि दानानि च सम्यमाः च हि |
तपः च तप्तम् यद् अपत्य कारणात् |
सुनिष्फलम् बीजम् इव उप्तम् ऊषरे || २-२०-५२
यदि हि अकाले मरणम् स्वया इच्चया |
लभेत कश्चित् गुरु दुःख कर्शितः |
गता अहम् अद्य एव परेत संसदम् |
विना त्वया धेनुर् इव आत्मजेन वै || २-२०-५३
अथापि किम् जीवित मद्य मे वृथा |
त्वया विना च्न्द्रनिभाननप्रभ |
अनुव्रजिष्यामि वनम् त्वयैव गौः |
सुदुर्बला वत्समिवानुकाङ्क्षया || २-२०-५४
भृशम् असुखम् अमर्षिता तदा |
बहु विललाप समीक्ष्य राघवम् |
व्यसनम् उपनिशाम्य सा महत् |
सुतम् इव बद्धम् अवेक्ष्य किम्नरी || २-२०-५५
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे विंशः सर्गः ||
