The night passes
Valmiki Ramayana – Kanda 2 – Sarga 14
पुत्र शोक अर्दितम् पापा विसम्ज्ञम् पतितम् भुवि |
विवेष्टमानम् उदीक्ष्य सा ऐक्ष्वाकम् इदम् अब्रवीत् || २-१४-१
पापम् क्ऱ्त्वा इव किम् इदम् मम संश्रुत्य संश्रवम् |
शेषे क्षिति तले सन्नः स्थित्याम् स्थातुम् त्वम् अर्हसि || २-१४-२
आहुः सत्यम् हि परमम् धर्मम् धर्मविदो जनाः |
सत्यम् आश्रित्य हि मया त्वम् च धर्मम् प्रचोदितः ||२-१४-३
संश्रुत्य शैब्यः श्येनाय स्वाम् तनुम् जगती पतिः |
प्रदाय पक्षिणो राजन् जगाम गतिम् उत्तमाम् || २-१४-४
तथ हि अलर्कः तेजस्वी ब्राह्मणे वेद पारगे |
याचमाने स्वके नेत्रेउद्ध्ऱ्त्य अविमना ददौ || २-१४-५
सरिताम् तु पतिः स्वल्पाम् मर्यादाम् सत्यम् अन्वितः |
सत्य अनुरोधात् समये वेलाम् खाम् न अतिवर्तते || २-१४-६
स्त्यमेकपदं ब्रह्मे सत्ये धर्मः प्रतिष्ठतः|
सत्यमेवाक्षया वेदाः सत्येनै वाप्यते परम् || २-१४-७
सत्यं समनुवर्त्स्व यदि धर्मे धृता मतिः |
सफलः स वरो मेऽस्तु वरदो ह्यसि सत्तम || २-१४-८
धर्मस्येहाभिकामार्थं मम चैवाचिचोदनात् |
प्रव्राजय सुतं रामम् त्रिः खलु त्वां ब्रवीम्यहम् || २-१४-९
समयम् च मम आर्य इमम् यदि त्वम् न करिष्यसि |
अग्रतः ते परित्यक्ता परित्यक्ष्यामि जीवितम् || २-१४-१०
एवम् प्रचोदितः राजा कैकेय्या निर्विशन्कया |
न अशकत् पाशम् उन्मोक्तुम् बलिर् इन्द्र क्ऱ्तम् यथा || २-१४-११
उद्भ्रान्त ह्ऱ्दयः च अपि विवर्ण वनदो अभवत् |
स धुर्यो वै परिस्पन्दन् युग चक्र अन्तरम् यथा|| २-१४-१२
विह्वलाभ्याम् च नेत्राभ्याम् अपश्यन्न् इव भूमिपः |
क्ऱ्च्च्रात् धैर्येण संस्तभ्य कैकेयीम् इदम् अब्रवीत् || २-१४-१३
यः ते मन्त्र क्ऱ्तः पाणिर् अग्नौ पापे मया ध्ऱ्तः |
तम् त्यजामि स्वजम् चैव तव पुत्रम् सह त्वया || २-१४-१४
प्रयाता रजनी देवि सूर्यस्योदयनं प्रति |
अभिषेकं गुरुजन्स्त्वरयीष्यति मां ध्रुवम् || २-१४-१५
रामाभिषेकसम्भारैस्तदर्थमुपकल्पितैः |
रामः कारयितव्यो मे मृतस्य सलिलक्रियाम् || २-१४-१६
त्वया सपुत्त्रया नैव कर्तव्या सलिलक्रिया |
व्याहन्तास्यशुभाचारे यदि रामाभिषेचन्म् || २-१४-१७
न च शक्नोम्यहं द्रषुं पूर्वं तथा सुखम् |
हतहर्षं निरानन्दं पुनर्जनमवाङ्मुखम् || २-१४-१८
तां तथा ब्रुवत्स्तस्य भूमिपन्य महात्मनः |
प्रभाता शर्वरी पुण्या चन्द्रनक्षत्रश्रालिनी || २-१४-१९
ततः पाप समाचारा कैकेयी पार्थिवम् पुनः |
उवाच परुषम् वाक्यम् वाक्यज्ञा रोष मूर्चिता ||२-१४-२०
किम् इदम् भाषसे राजन् वाक्यम् गर रुज उपमम् |
आनाययितुम् अक्लिष्टम् पुत्रम् रामम् इह अर्हसि || २-१४-२१
स्थाप्य राज्ये मम सुतम् क्ऱ्त्वा रामम् वने चरम् |
निह्सपत्नाम् च माम् क्ऱ्त्वा क्ऱ्त क्ऱ्त्यो भविष्यसि || २-१४-२२
स नुन्नैव तीक्षेन प्रतोदेन हय उत्तमः |
राजा प्रदोचितः अभीक्ष्णम् कैकेयीम् इदम् अब्रवीत् || २-१४-२३
धर्म बन्धेन बद्धो अस्मि नष्टा च मम चेतना |
ज्येष्ठम् पुत्रम् प्रियम् रामम् द्रष्टुम् इच्चामि धार्मिकम् || २-१४-२४
ततः प्रभातां र्जनीमुदिते च दिवाकरे |
पुण्ये नक्षत्रयोगे चे मुहूर्ते च समाहिते || २-१४-२५
वसिष्ठो गुणसंपन्नः शिष्येः परिवृतस्तदा |
उपगृह्याशु संभारान् [रविवेश पुरोत्तमम् || २-१४-२६
सिक्तसंमार्जितपथां पताकोत्तमभूषिताम् |
विचित्रकुसुमाकीर्णां नानास्रग्भिर्विराजिताम् || २-१४-२७
संहृष्टमनुजोपेतां समृद्धविपणापणाम् |
महोत्सवसमाकीर्णां राघवार्थे समुस्त्सुकाम् || २-१४-२८
चन्दनागुरुधूपैश्च सर्वतः प्रतिधूपिताम् |
तां पुरीम् समतिक्रम्य पुरन्दरपुरोपमाम् || २-१४-२९
ददर्शान्तः पुरश्रेष्ठं नानाद्विजगणायुतम् |
पौरजानपदाकिर्र्र्णं ब्राह्मणैरुपशोभितम् || २-१४-३०
तदन्तः पुरमासाद्य व्यतिचक्राम तम् जनम् || २-१४-३१
वसिष्ठः परमप्रीतः परमर्षिर्विवेश च |
स त्वपश्यद्विनिष्क्रान्तं सुमन्त्रं नाम सारथिम् |
द्वारे मनुजसिंहस्य सचिवं प्रियदर्शन्म् || २-१४-३२
तमुवाच महातेजाः सूतपुत्रं विशारदम् || २-१४-३३
वसिष्ठः क्षिप्रमाचक्ष्व नृपते र्मामिहागतम् |
इमे गङ्गोदकघटाः सागरेभ्यश्च काञ्चनाः || २-१४-३४
औदुम्बरं भद्रपीठमभिषेकार्थमागतम् |
सर्वबीजानि गन्धाश्च रत्नानि विविधानि च || २-१४-३५
क्षौद्रम् दधि घृतं लाजा दर्भाः सुमनसः पयः |
अष्टौ च कन्या रुचिरा मत्तश्छ वरवारणः | २-१४-३६
चतुरश्वो रथः श्रीमान् निस्त्रिंशो धनुरुत्तमम् |
वाहनं नरसंयुक्तं चत्रं च शशिपन्निभम् || २-१४-३७
श्वेते च वालव्यजने भृङ्गारुश्छ हिरण्मयः |
हेमदामपिनद्धश्च किकुद्मान् पाण्डुरो वृषः || २-१४-३८
केसरी च चतुर्दंष्ट्रो हि श्रेष्ठो महाबलः |
सिंहानस्नं व्याघ्रतनुः समिद्धश्छ हुताशनः || २-१४-३९
सर्ववादित्रसंघाश्च वेश्याश्छालंकृताः स्त्रियः |
आचार्या ब्राह्मणा गावः पुण्यश्च मृगपक्षिणः || २-१४-४०
पौरजानपदश्रेष्ठा नैगमाश्च गणैः सह |
एते चान्ये च बहवो नीयमानाः प्रियम्वदाः || २-१४-४१
अभिषेकाय रामस्य सह तिष्ठन्ति पार्थिवैः |
त्वरयस्व महाराजं यथा समुदितेऽहनि || २-१४-४२
पुण्ये नक्षत्रयोगे च रामो राज्यमवाप्नुयात् |
इति तस्य वचः श्रुत्वा सूतपुत्रो महात्मनः || २-१४-४३
स्तुवन्नृपतिशार्धूलं प्रविवेश निवेशनम् |
तं तु पूर्वोदितं वृद्धं द्वारस्था राजसम्मतम् || २-१४-४४
न शेकुरभिसंरोद्धुं राज्ञः प्रयचिकीर्ष्वः |
स सवीपस्थितो राज्ञ्स्तामवस्थामजज्ञीवान् || २-१४-४५
वाग्भिः परमतुष्टाभिरभिष्टोतुं प्रचक्रमे |
ततः सूतो यथाकालं पार्थिवस्य निवेशने || २-१४-४६
सुमन्त्रः प्राञ्जलिर्भूत्वा तुष्टाव जगतीपतिम् |
यथा नन्दति तेजस्वी सागरो भास्करोदये |
प्रीतह् प्रीतेन मनसा तथानन्दघनः स्वतः || २-१४-४७
इन्द्रमस्यां तु वेळायामभितुष्टाव मातलिः || २-१४-४८
सोऽजयद्धानवान्सर्वांस्तथा त्वां बोधयाम्यहम् |
वेदाः सहाङ्गविद्याश्छ यथाह्यात्मभुवम् विभुम् || २-१४-४९
ब्रह्माणम् बोधयन्त्यद्य तथा त्वां बोधयाम्यहम् |
आदित्यः सह चन्द्रेण यथा भूतधरां शुभाम् || २-१४-५०
बोधयत्यद्य पृथिवीं तथा त्वाम् बोधयाम्यहम् |
उत्तिष्ठाशु महाराज कृतकौतुकमङ्गळः || २-१४-५१
विराजमानो वपुषा मेरोरिव दिवाकरः |
सोमसूर्यौ च काकुत्थ्स शिववैश्रवणावपि || २-१४-५२
वरुणाश्छग्निरिन्द्रश्च विजयं प्रदिश्न्तु ते |
गता भगवती रात्रिः कृतकृत्य मिदं तव || २-१४-५३
बुद्ध्यस्व सृपशार्दूल कुरु कार्यमनन्तरम् |
उदतिष्ठत रामस्य समग्रमभिषेचन्म् || २-१४-५४
पौरजानपदैश्चापि नैगमैश्च कृताञ्जलिः |
स्वयं वसिष्ठो भगवान् ब्राह्मणैः सह तिष्ठति || २-१४-५५
क्षिप्रमाज्ञ्प्यतां राजन् राघवस्याभिषेचन्म् |
यथा ह्यपालाः पशवो यथा सेना ह्यानायका || २-१४-५६
यथा च्न्द्रं विना रात्रिर्यथा गावो विना वृषम् |
एवं हि भविता राष्ट्रं यत्र राजा न दृश्यते || २-१४-५७
इति तस्य वचः श्रुत्वा सान्त्वपूर्वमिवार्थवत् |
अभ्यकीर्यत शोकेन भूय एव महीपतिः || २-१४-५८
ततः स राजा तम् सूतम् सन्न हर्षः सुतम् प्रति |
शोक आरक्त ईक्षणः श्रीमान् उद्वीक्ष्य उवाच धार्मिकः || २-१४ ५९
वाक्यैस्तु खलु मर्माणि मम भूयो निकृन्तसि |
सुमन्त्रः करुणम् श्रुत्वा द्ऱ्ष्ट्वा दीनम् च पार्थिवम् || २-१४-६०
प्रग्ऱ्हीत अन्जलिः किंचित् तस्मात् देशात् अपाक्रमन् |
यदा वक्तुम् स्वयम् दैन्यान् न शशाक मही पतिः || २-१४-६१
तदा सुमन्त्रम् मन्त्रज्ञा कैकेयी प्रत्युवाच ह |
सुमन्त्र राजा रजनीं रामहर्षसमुत्सुकः || २-१४-६२
प्रजागरपरिश्रान्तो निद्रावशमुपेयुवान् |
तद्गच्छ त्वरितं सूत राजपुत्रं यशस्विनम् || २-१४-६३
राममानय भद्रं ते नात्र कार्या विचारणा |
स मन्यमानः कल्याणम् हृदयेन नन्नन्ध च || २-१४-६४
निर्जगाम च संप्रीत्या त्वरितो राजशासनात् |
सुमन्त्रश्चिन्तयामास त्वरितं चोदितस्तया || २-१४-६५
व्यक्तं रामोऽभिषेकार्थमिहायास्यति धर्मवित् |
इति सूतो मतिं कृत्वा हर्षेण महता वृतः || २-१४-६६
निर्जगाम महाबाहो राघवस्य दिदृक्षया |
सागरह्रदसंकाशात्सुमन्त्रोऽन्तःपुराच्छुभात् || २-१४-६७
निष्क्रम्य जनसंबाधं ददर्श द्वारमग्रतः |
ततः पुरस्तत्सासा विनिर्गतो |
महीपतीन् द्वारगतो विलोकयन् |
ददर्श पौरान् विविधान्महाधना |
नुपस्थितान् द्वारमुपेत्य विष्ठतान् || २-१४-६८
|| इत्यार्शे स्रीमद्रामायने आदिकाव्ये अयोध्यकान्दे चतुर्दशः सर्गः ||
